O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Nazorat savollari 
1. Oltinni rux bilan cho’ktirishni fizik kimyoviy asoslariga nimalar kiradi? 
2. Qo‘shimchalarning cho‘ktirish jarayoniga tasirini qanday aniqlash mumkin? 
3. Jarayon amaliyotda qanday qo’llaniladi? 
 
6.10 Oltinni ionalmashuv qatronlari bilan sorbsion tanlab eritish 
Kuchli va kuchsiz asosli anionitlarning sian eritmalaridan komplekslarni 
shimishi quyidagi ketma-ketlikka asoslangan: [Au(CN)
2
]
-
>[Ag(CN)
2
]
-
>[Cu(CN)
2
]
-
> [Zn(CN)
4
]
2-
>[Ni(CN)
4
]
2
->[Cu(CN)
3
]
2-
>SCN->[Co(CN)
6
]
4-
>> [Fe(CN)
6
]
4-
>CN
-
>OH
- 
Anionitlar bir zaryadli ionlarga juda o’xshash bo’ladi, ular chiziqli tuzulishga 
ega [Au(CN)
2
], [Ag(CN)
2
]
-
, SCN
-
, va yuqori qutblangandir. Bir valentli anionning 
qatronga o’xshashiga sabab qutblanish kuchi ta’siridadir, u ionlar o’qi chizig’i 
bo’ylab yo’llangan bo’lib ularning ko’p deformatsiyalanishiga olib keladi va kation 
guruh qatronga zich yaqinlashib ular orasidagi mustahkam aloqani hosil qiladi.
Eng yuqori yaqinlik ionlardan [Au(CN)
2
]
-
, bo’lib u qatrondan kumush, mis va 
boshqa metallar anionlarioni o’rnini egallaydi.
Anionning kam tortuvchanligi ikki va uch zaryadga ega anionlarga nisbatan 
kam [Pt(CN)
4
]
2-
, [Pd(CN)
4
]
2-
, [Ni(CN)
4
]
2-
, [Co(CN)
6
]
3-
, [Fe(CN)
6
]
3-
, shuningdek 
yuqori qutblangan anionlar uchun ham. Bu katta valentli anionlarning «og’irlik 
markazida bo’lishi» hisobiga zaryad neytrallanishi natijasida kation guruh qatronga 
aylanishiga olib kelib, bu ularning o’rtasida ko’proq o’rtacha masofasini borligini 

---

223 
izohlaydi va bir zaryadli nodir metal anionlariga qaraganda past mustahkamlikka 
ega bo’ladi.
Kuchli asosli anionitlar ionlanish darajasi yuqoriligi sababli oltin va 
kumushga nisbatan tanlovchanligi yuqori emas, ammo qo’shimchalarga nisbatan 
tanlovchanligi yuqori.
Kuchsiz asosli anionitlar ishqoriy muhitda ionlanish funksiyasi past darajada, 
kuchli asosliga qaraganda qatron bir-biridan katta oraliqda bo’ladi. Bu esa kuchsiz 
asosli anionitni oltin va kumushga nisbatan hajmini kamayishga olib keladi va 
kation guruh qatronni mustahkamlashga olib keladi. Agar sian eritmalaridagi 
anionlarni gramm-ekvivolentda kamayishi bo’yicha joylashtirsak, bunda tajribaga 
asosan qatronning yig’uvchanligi pasayayotganligini ko’rishimiz mumkin:
[Au(CN)
2
]
-
(248,97)> [Ag(CN)
2
]
-
(159,87)> [Hg(CN)
4
]
-
(152,30)> 
> [Zn(CN)
3
]
-
(143,37)> [Cu(CN)
2
]
-
(115,55)> [Ag(CN)
3
]
2-
(92,93)> 
> [Zn(CN)
4
]
2-
(84,68)> [Ni(CN)
4
]
2-
(81,35)> [Cu(CN)
3
]
2-
(70,77)> 
> [Ag(CN)
4
]
3-
(70,62)> SCN
-
(58,00)> [Cu(CN)
4
]
3-
(55,85)> 
> [Co(CN)
6
]
4-
(53,73)> [Fe(CN)
6
]
4-
(52,94)> CN
-
(26,0)> ОН
-
(17,0). 
Bu holat amaliyotda oltinni qatrondagi boshqa anionlarni kumush, mis, temir 
va erkin sian ionlarni siqib chiqara oladi.
Ionalmashinuvchi jarayonlari muvozanatlarini grafik rasm shaklida ifodalash 
amliyotda qulaylik yaratadi. Izotermalar doimiy temperaturada qarama qarshi 
ionlarning konsentratsiya bog’liqligini ifodalaydi.
Sian eritmalari bilan anionitlar ta'sirlashganda oltin smola fazasi tarkibiga utadi. 
Xuddi shunday kumush xam ta'sirlashadi. Bundan tashqari eritmada 
qo’shimcha metallar bo’lgani uchun anionitga ular ham sorbsiyalanadi. 
Bu qo’shimcha reaksiyalarning borishi natijasida ionitning ma'lum bir aktiv 
qismi qo’shimchalar bilan to’lib qoladi va uning oqibatida smolaning oltinga 
nisbatan hajmi kamayadi. Shuning uchun ham qo’shimchalari bo’lgan eritmalardan 
oltinni sorbsiyalash darajasi qo’shimchalari bo’lmagan eritmalardan oltinni 
sorbsiyalash darajasidan past bo’ladi. Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash 
mumkin:

---

224