|
Hikoyalarni ifodali o‘qish
Hikoya - inson hayotidagi uncha katta bo‘lmagan bir voqeaning badiiy tasviridir. Hikoya epik turga mansub kichik hajmli janr bo’lib, u o‘ziga xos imkoniyat va hayotiy qamrovga ega bo‘ladi. Hikoya tasvirning ko’lami, syujet va kompozitsiyaning nisbatan soddaligi, bayonning, asosan, bir shaxs tomonidan olib borilishi jihatidan epik turning boshqa janrlaridan ajralib turadi. Hikoya ko‘proq nasriy tuzilishga ega bo‘lsa ham, ayrim hollarda, ayniqsa, Sharq klassik adabiyotida she’riy shaklda ham uchraydi.
Hikoyada inson va uning hayoti uchun xarakterli bo‘lgan lavhagina ko‘rsatiladi. Unda inson hayotidagi ayrim hodisa, bu hodisaning yuzaga kelishi hikoya qilinadi. Shu tarzda ayrim hodisagina bayon qilinishi sababli, unda kam personajlar ishtirok etadi. Hikoyaning syujeti asosini tashkil etgan hodisaning tuguni, kulminatsiyasi, yechimi bo‘ladi. Lekin unda bu hodisaning rivoji ko‘rsatilmaydi. Masalan, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida ho‘kiz o‘g‘irlanishiga qadar Qobil bobo bilan nima bo‘lgani ham, voqea so‘ngidagi uning taqdiri ham bizga noma’lum. Hikoyaga dunyo adabiyotining buyuk namoyandalaridan biri Jek London shunday ta’rif bergan: “Hikoya - hayotdan olingan tugallangan epizod, kayfiyat, vaziyat, harakat birligidir”. Hikoyani ifodali o‘qishda bu janming ana shu xususiyatlariga e’tibor qaratish, matndagi muallif nutqi, tabiat tasviri, dialoglar hamda qahramonlarning ichki kechinmalarini puxta o‘rganish lozim. Shunday hikoyalar ham uchraydiki, syujet voqealari faqat muallif tilidan bayon qilinadi. Hikoyada boshqa personajlar ishtirok etmasa ham, ularga xos bo‘lgan ba’zi xususiyatlar muallif tilidan hikoya qilinadi. Masalan, Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asari tarkibidagi ko‘plab hikoyalar mana shunday xususiyatga egadir. Voqealar faqat bir kishi tilidan bayon qilingani sababli, hikoyani o‘qiyotganda ijrochi monoton (bir xil) ohangga berilib ketmasligi kerak. Hikoyani o‘qishda voqealar mazmunidan kelib chiqqan holda, ovoz tovlanishlari, temp, urg‘u kabi ifodali o‘qish vositalariga alohida e’tibor beriladi.
Mashq. “Guliston” asaridan tarbiyaning ta’siri bayoni haqidagi hikoyatni o‘qish.
Hikoyat
Mag‘rib diyorida qosh-qovog‘i osilgan, tili achchiq, badfe’l, dilozor, gadoytabiat va fosiq bir muallimni uchratdim, uni ko‘rgan mahalda musulmonlarning ta’bi tirriq bo‘lar, Qur’on o‘qiganini eshitganda, kishilarning dillari siyoh bo‘lardi. Barcha pokiza o ‘g‘lonlar va qizlar uning jafosiga giriftor, na kulishga jur’at va na so‘zlashga jasorat etardilar. Muallim goh birining nuqraday yuziga tarsaki tushirar, goh boshqasining billurday oyog‘iga iskanja solardi. Xullasi kalom, bir kun eshitdimki, ota-onalar muallimning razilligini payqab, uni madrasadan urib
haydabdilar. Shundan keyin maktabni sofdil, namozxon, sodda va muloyim tabiatli bir kishiga topshirdilar. Bu muallim zarurat bo‘lmasa lom- mim demas va hech kimsaga ozor bermas edi. Bolalar oldingi muallimning qattiqqo‘l va zolimligini unutdilar, devtabiat bo‘lib ketdilar va ilm o‘rganishni tark etdilar. Ular ko‘p vaqtlarini o‘yin-kulgi bilan o‘tkazar va savod taxtalarini bir-birlarining boshlariga urib sindirar edilar.
Agarda muallim bo‘lsa beozor,
Bolalar sinfni qilishar bozor.
Oradan ikki hafta o‘tgach, boyagi masjidga bordim. Ko‘rdimki, avvalgi muallimning ko‘nglini ovlab keltirib, yana o‘z o‘rniga tayinlab qo‘yibdilar. Bu holatdan ranjidim, beixtiyor: “Nega yana o‘sha iblisni bu farishtalarga muallim qilibdilar?” - dedim. Ko‘pni ko‘rgan, zakiytab’ bir mo‘ysafid dedi:
“Yubordi o‘g‘lini maktabga podsho,
Qilib qo‘ynig‘a nuqra taxtacha jo.
Kumush ul taxtaga zardin bitib yod:
“Ota mehridan afzal jabri ustod”.
Mavzu. Ushbu hikoyat Sa’diy “Guliston”idagi boshqa hikoyatlar kabi hajman nihoyatda qisqa, lekin unga singdirilgan ibratli ma’no va mazmun olam-olam. Hikoyat ta’lim-tarbiya mavzusiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda adib yoshlar tarbiyasida muallimning shaxsiyati, o‘qitish uslubi hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
G ‘oya. Hikoyada muallimning badfe’lligi va bolalarga shafqatsizligi qoralanadi. Ayni paytda, muallif “Ota mehridan afzal jabri ustod”, “Agarda muallim bo‘lsa beozor, Bolalar sinfni qilishar bozor” kabi qistirma misralar orqali uning tarbiyadagi qattiqqo‘llik uslubini m a’qullaydi. Adib farishtadek beozor muallimning tarbiyasi natijasida bolalarning devtabiat bo‘lib ketganini bayon qilish orqali yoshlar tarbiyasida sustkashlik va o‘ta muloyimlik ham yaxshi natija bermasligini uqtiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
