|
Ertaklarni ifodali o‘qish
Yosh avlodni o‘z xalqiga, millatiga, tug‘ilib o‘sgan Ona yurtiga chuqur hurmat va muhabbat ruhida tarbiyalashda ertaklarning ahamiyati beqiyosdir. Xalqimizning o‘tmishi, milliy urf-odatlari, dunyoqarashi, moddiy va ma’naviy boyliklari, go‘zal bog‘lariyu ulug‘vor tog‘lari ertaklarda nihoyatda jozibador tasvirlangan. Ming yillar davomida yaratilgan ertaklarda ajdodlarimizning erk va adolat, birlik va ahillik yo‘lida olib borgan kurashlari aks etadi. Ertak qahramonlari hech qachon mehnat va mashaqqatlardan qo‘rqmaydilar, jismoniy va ruhiy barkamolligi tufayli yovuz kuchlarni yengib hamisha g‘alaba qozonadilar. Shuning uchun ham ertaklar katta-yu kichik - hammani birdek o‘ziga jalb qiladi, estetik zavq uyg‘otadi, ezgu maqsadlar yo‘lida to‘siq bo‘lgan g‘ovlarni yengib o‘tishga o‘rgatadi. Binobarin, hammaga taniqli ba’zi mashhur zotlarning o‘zlaridagi yaxshi fazilatlarni go’zal ertaklardan olganliklariga misollar oz emas.
Ertaklarni ifodali o‘qishda ulardagi an’anaviy boshlama (zachin) larga alohida e’tibor qaratish lozim. Ko‘pgina ertaklarning boshlamasi odatda, saj’ usulida yaratiladi. Masalan, “Tulki bilan tovus” ertagining muqaddimasi shunday boshlangan: “Ertagi yo ertagi, echkilarning burtagi, qirg‘ovul qizil ekan, quyrug‘i uzun ekan, g‘oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi ekan, ola qarg‘a azonchi, qora qarg’a qozonchi, chumchuq chaqimchi ekan, to‘rg‘ay to‘qimchi ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, ertagimning eri bor, yetti kunlik yeri bor, yetti kunlik yerida dumi kalta bo‘ri bor...”
Ertak boshlamasidagi bir-biriga qofiyadosh bo‘lgan so'zlarning takrorlanib kelishi o'ziga xos ritm va ohangdorlikni yuzaga keltiradi. Og'zaki ijroda mana shu ohangdorlikni to‘g‘ri aks ettirish eshituvchining diqqatini o‘ziga jalb qiladi va asar mazmuniga bo‘lgan qiziqishni yanada oshiradi. Ba’zi ertaklar esa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri saj’siz zachin orqali ham boshlanishi mumkin: “Qadim zamonda bir podshoning go‘zallikda tengsiz qizi bo‘lgan ekan...” Bunday boshlamalar xuddi
muallif bayoni kabi vazmin ohangda o ‘qiladi.
Mashq. Quyidagi ertakni ifodali o ‘qish qoidalari asosida o‘rganib chiqaylik. Ikkiti vertikal chiziq || pauzani, bitta vertikal chiziq | esa, qisqa pauzani bildiradi.
Bir bor ekan, | bir yo‘q ekan, | qadim zamonda || bir kishi bo‘lgan ekan. Uning uchta o‘g‘li bor ekan, | uchovi ham o‘qigan, | oq-qorani tanigan, | yuzlari oyday, | o‘zlari toyday, | yomon bilan yurmagan, | yomon joyda turmagan ekan. || To‘ng‘ichi - yigirma bir yoshda, | o'rtanchasi - o‘n sakkiz yoshda, | kenjasi - o‘n olti yoshda ekan. || To‘ng‘ichi, o‘rtanchasi va kenjasi so‘zlari alohida ta’kidlab, mantiqiy urg‘u berib o‘qiladi. Bu so‘zlardan so‘ng tire bo‘lganligi uchun qisqa pauza qilinadi.
Otasi bir kuni bularni o‘z oldiga chaqirib, | har birining peshonasidan silab, | bunday debdi: ||
- O‘g‘illarim, | men boy emasman, | mendan qolgan narsalar | sizning turmushingiz uchun yetmaydi, | endi mendan biror narsa umid qilib o'tirmanglar. || O‘lganimdan keyin baxtsiz bo‘lib qolmanglar, | deb sizlarni o‘qitdim, | boqdim-ko'rdim, | voyaga yetkazdim, | quvvatli bo‘ldingizlar, | yarog‘ ushlashni o‘rgatdim, | yarog’ ishlatishda usta bo'ldingizlar, | qo‘rqitmay o‘stirdim, | botir bo’ldingizlar. || Yana uch narsani aytaman, || quloqlaringizga olib, | eslaringizdan chiqarmanglar: || To‘g‘ri bo‘ling - || bexavotir bo'lasiz. || Maqtanchoq bo'lmang
- || uyatga qolmaysiz. || Dangasa bo'lmang - || baxtsiz bo‘lmaysiz. || Вundan boshqasini endi o‘zingiz biling. || Qora toyni, | saman toyni | ko‘k toyni asboblari bilan tayyorlab qo'ydim. || Xurjunlaringizni birhaftalik ovqat bilan to‘lg‘izdim. || Baxtingiz yo‘lda, | uni topib olmoq uchun safarga chiqingiz, | dunyoni tanimay, | dunyo kishisi bo‘lmaysiz. || Baxt qushini ushlamoq uchun | baxt oviga chiqinglar. || Xayr endi, | o‘g‘illarim, - | deb so‘zini tamom qilibdi. ||
G‘oya. Otaning o‘g‘illariga aytgan to‘g‘ri bo‘ling - bexavotir bo‘lasiz, maqtanchoq bo‘lmang - uyatga qolmaysiz, dangasa bo‘lmang - baxtsiz bo‘lmaysiz kabi o‘git-nasihatlari asaming g‘oyaviy asosini tashkil etadi. Keltirilgan matnda katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan otaning sevimli farzandlariga nasihati bayon etilgan. Ertakning ushbu o‘rinlari vazmin nasihat ohangida o‘qiladi. Ota tomonidan aytilgan “yarog‘ ushlashni o‘rgatdim”, “qo‘rqitmay o‘stirdim”, “to‘g ‘ri bo‘ling”, “maqtanchoq bo‘lmang” kabi so‘zlar alohida ta’kidlab, urg‘u berib o‘qilsa, ertakning g‘oyaviy-estetik mazmuni yanada teranroq ochiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
