O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
 
1. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida faol ishtirokini gapirib bering. 
2. O‘zbekiston BMTga qachon a’zo bo‘lgan? 
3. BMT tashkilotining asosiy vazifalariga nimalar kiradi? 
4. Bugunda BMTga a’zo davlatlarga misol keltiring. 
5. BMT tarkibida yana qanday uyushmalar faoliyat yuritadi? 
6. Bugunda BMT ning jahon miqyosidagi faoliyatini izohlang. 
3-mavzu: O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan 
hamkorligini rivojlantirish shart-sharoitlari 
Reja: 
1. Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqaviy iqtisodiy xavfsizligini va 
hamkorligini mustahkamlash, mavjud transmilliy xavflarni bartaraf etish chora-
tadbirlarini ishlab chiqilishi.

---

2. Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish muammolarini va 
iqtisodiy integratsiya masalalarini xal etish usullari.
3. Markaziy Osiyo mamlakatlari tomonidan savdoni tartibga solishning tarifli 
va notarif choralarini qo‘llashning yagona qoidalarini ishlab chiqilishi. 
Tayanch tushunchalar: 
Markaziy Osiyo; MOH tashkiloti; «Volgograd-Astraxan-Atirau-
Baynau-Qo‘ng‘irot» va «Oqtov-Baynau-Qo‘ng‘irot» avtomobil yo‘llari; 
axborot texnologiyalari; qurilish materiallari ishlab chiqarish; qishloq 
xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash; to‘qimachilik; hukumatlararo 
qo‘shma komissiya;
Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida rejali iqtisodiyotdan bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. 
Mintaqa mamlakatlarida olib borilayotgan islohotlar prinsipial jihatdan yangi 
natijalar berdi. Boshqaruvning ma'muriy-buyruqbozlik tizimi asosan buzib 
tashlandi, bozor mexanizmlari ishga tushdi, moliya-pul tizimlari shakllantirildi va 
rivojlanmoqda, o‘z milliy valyutalar joriy etildi, mulkchilik munosabatlari tubdan 
o‘zgartirilmoqda, xususiylashtirish keng ko‘lamda olib borilmoqda. Umuman 
olganda ijtimoiy va siyosiy barqarorlik saqlanib qolmoqda. Respublikalarning 
tashqi iqtisodiy faolligi kengaymoqda, savdo hajmi o‘smoqda va xorijiy davlatlar 
bilan hamkorlik qilish yo‘nalishi rivojlangan mamlakatlarga qaratilgan holda 
o‘zgarmoqda.
Markaziy Osiyo mintaqasi milliy bozorlarning tarqoqligi va torligi, tashqi 
iqtisodiy siyosatning kelishilmaganligi, moliyaviy va texnologik resurslarning 
cheklanganligi sharoitida bugungi kunda xorijiy raqobatchilarning bosimiga 
qarshi turishga va ichki bozorni himoya qilishga qodir emas. Bunday sharoitlarda 
Markaziy Osiyo davlatlarining mintaqaviy iqtisodiy hamkorligiga muqobil yo‘q. 
Boz ustiga ushbu respublikalar iqtisodiy salohiyat darajasiga va ijtimoiy 
muammolar hal etilishi darajasiga ko‘ra bir-biridan ancha farqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov integratsiya 
haqida gapirar ekan, manfaatlar birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari 
hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanadi. “Biz integratsiya jarayonlari 
va bozor islohotlarini rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy 
bozorni shakllantirishga alohida ahamiyat beramiz. Faqat o‘zining tor milliy 
qobig‘ida qolib ketmagan bozorgina xorijiy investitsiyalarning katta oqimini jalb 
qilib, mintaqa mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta'minlay 
oladi”.
MOH tashkilotining faoliyati quyidagi asosiy maqsad va vazifalarni hal 
qilishga qaratilgan:
- mintaqaviy xavfsizlik, barqarorlik va tinchlikni saqlash bo‘yicha 
hamkorlikdagi faoliyat rejasini ishlab chiqish;
- mintaqa davlatlarining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ilmiy-texnik, axborot, 
insonparvarlik, ekologiya sohaslaridagi hamkorlikning oldingi tajribalarini 
takomillashtirish orqali ushbu sohalardagi amaliy masalalarni hal qilish;

---

- investitsiya va innovatsiya faolligini qo‘llab-quvvatlash, real iqtisodiy 
talablariga javob beruvchi barqaror bank tizimini yaratish bo‘yicha tadbirlarni 
qo‘llash;
- raqobatbardoshlik soha va ishlab chiqarishlarni tashkil etish;
- tabiiy va mineral resurslardan birgalikda, samarali foydalanish, jumladan, 
chegaralardagi suv-energetika salohiyatidan foydalanish mexanizmlarini 
takomillashtirish;
- atrof-muhitni himoya qilish sohasida hamkorlikni rivojlantirish va ekologiya 
yo‘nalishidagi hamkorlikdagi dasturlar ishlab chiqish;
- transport, kommunikatsiya, tarif siyosati sohalarida hamkorlikni 
muvofiqlashtirish;
- chegara-bojxona nazorati sohasida kelishilgan siyosat olib borish.
Biroq yagona iqtisodiy makonni shakllantirish sust va katta qiyinchiliklar 
bilan amalga oshirilmoqda. Yagona iqtisodiy makon to‘g‘risidagi shartnomada 
oldinga qo‘yilgan asosiy maqsadlarga hali erishilmaganligini, davlatlar bojxona 
va soliq siyosatida, valyuta konvertatsiyasida, dempingga qarshi choralarda 
kelishuvga erishmaganlarini afsus bilan qayd etishga to‘g‘ri keladi. Energiya 
manbalarini va xom ashyo resurslarini eksport qilishda hamda sanoatning 
raqobatbardoshligini oshirishda jamoaviy manfaatlarni himoya qilishga doir 
konsepsiya va birgalikdagi xatti-harakatlar dasturi ishlab chiqilmagan. 
Mintaqaning suv, energetika, gaz, transport komplekslaridan o‘zaro foydali 
foydalanish sohalarida jiddiy hal etilmagan muammolar saqlanib qolmoqda. Bir 
qancha tarmoq integratsiya muammolari to‘liq hajmda amalga oshirilmagan. 
Keyingi vaqtlarda amalga oshirilishi ko‘p mablag‘ni talab etmaydigan madaniy, 
ilmiy aloqalar qisqarmoqda. Iqtisodiyotlarni isloh qilish, ularning tarkibiy qayta 
tuzilishi yo‘nalishlari va dinamikasida zarur muvofiqlashtirish ishlari mavjud 
emas. Ilgari imzolangan bir qancha bitimlarning shartlari to‘liq hajmda 
bajarilmayapti.
Kelishilmagan eksport siyosati (narxlar va tashqi chegara tariflari bo‘yicha), 
uchinchi mamlakatlar bozorlaridan eksport qilinadigan mahsulotlarning ayrim 
guruhlari bo‘yicha qatnashchi davlatlarning asossiz ravishda raqobatlashishiga 
olib kelmoqda. Iqtisodiyotni isloh qilish tezligining turlichaligi, boshqa 
qatnashchi davlatlarning manfaatlarini kamsituvchi bir tomonlama qarorlar qabul 
qilinishi integratsiya jarayonini to‘xtatib qo‘ymoqda. Masalan, Qirg‘iziston o‘z 
suv-energetika 
resurslaridan 
“cheklovchi-taqiqlovchi” 
chora 
sifatida 
foydalanmoqda. Ushbu mamlakatning tashqi savdoni tartibga solish bo‘yicha o‘z 
nuqtai nazarini MOH qatnashchilari bo‘lgan davlatlar bilan oldindan 
kelishmasdan Butunjahon savdo tashkilotiga kirishi ham ijobiy rol o‘ynamadi. Bu 
jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunki jahon moliyaviy tangligi 
MDHning barcha mamlakatlariga kuchli ta'sir ko‘rsatdi va MOHga a'zo bo‘lgan 
davlatlarda murakkab vaziyatni vujudga keltirdi. Bunday sharoitlarda ko‘p 
tomonlama asosda kelishilgan umumiy sa'y-harakatlar ayniqsa, tanglik 
oqibatlarini bartaraf etish uchun har qachongidagidan muhimdir. Iqtisodiy, 
byudjet, fond, to‘lov, valyuta va texnologik tangliklardan yakkalanib va mustaqil 

---

chiqishga qaratilgan har qanday urinish eng uzoq davom etadigan yo‘lni tanlashni 
anglatadi va barbod bo‘lishga mahkum etilgandir.
Hukumatlar eksport va importga ma'muriy to‘siqlarni bekor qilib, bojxona 
bojlarini olib tashlab hamda savdo operatsiyalariga xizmat qiluvchi moliyaviy-
bozor infratuzilmasini rivojlantirishga har tomonlama ko‘maklashib va qo‘llab-
quvvatlab, shuningdek, narxlarni ma'muriy nazoratdan to‘liq ozod etib 
tovarlarning davlatlar bozorida erkin harakat qilishini ta'minlashi kerak.
Amalda so‘z Markaziy Osiyo doirasida erkin savdo zonasi tashkil etish 
to‘g‘risida bormoqda. Ishlaydigan umumiy bozor qaror topishining eng muhim 
sharti – Markaziy Osiyoning barcha davlatlarida ulgurji va chakana savdo tizimini 
xususiylashtirishdir. Mintaqalarning barcha mamlakatlari o‘rtasida tovarlar erkin 
aylanishini ta'minlash uchun to‘lovlarning o‘tishi muammosini qisqa muddatlarda 
hal etish zarur.
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib 
berish bo‘yicha vujudga kelgan xo‘jalik aloqalarini saqlab qolish muhimdir. 
Respublikalararo agrobirjaning mo‘tadil faoliyat ko‘rsatishini tiklash lozim. 
Istiqbolda, balki Markaziy Osiyo mamlakatlarining qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 
yetishtirishga ixtisoslashuvi saqlanib qoladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 
harakati erkin bo‘lishi hamda ularga bojxona bojlari solinmasligi kerak. 
Mintaqa mamlakatlarining o‘zaro va tashqi olam bilan iqtisodiy aloqalarini 
tahlil qilish orqali mintaqaviy integratsiya rivojlanishi tendensiyasi manzarasiga 
ega bo‘lish mumkin.
Markaziy Osiyo hamdo‘stligining kelajagiga ishonch bilan qarash uchun 
hamma asoslar mavjud. Zero huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratilgan, 
davlatlararo kengash tuzilgan, hamdo‘stlik dasturlarini ro‘yobga chiqarish 
bo‘yicha ijroiya qo‘mita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil 
etilgan. Qatnashuvchi davlatlar iqtisodiy integratsiyasining 2010-yilgacha 
mo‘ljallangan, 53 ta muayyan loyihani o‘z ichiga oladigan dasturi ishlab chiqildi, 
yagona iqtisodiy makonni vujudga keltirishga asos solinmoqda.
Biz o‘zimizning tashqi mudofaa siyosatlarimizni uyg‘unlashtirishga ham 
bevosita yaqinlashdik. Yagona iqtisodiy makon tashkil etish to‘g‘risidagi 
shartnomada qatnashuvchi mamlakatlar Mudofaa vazirlari kengashining nizomi 
tasdiqlandi. Markaziy Osiyo davlatlari hamdo‘stligining tashkil etilishi aslo 
ularning boshqa davlatlardan ajralib qolishini bildirmaydi. Biz uni MDH 
doirasidagi integratsiya jarayonlariga ham qarshi qo‘ymaymiz.
Markaziy Osiyo davlatlari, garchi, ijtimoiy-siyosiy, etnik va madaniy jihatdan 
xilma-xil bo‘lsada, birgalikda kuch-g‘ayrat sarflab, xavfsizlikka tashqaridan 
tug‘ilayotgan tahdidlarga qarshi turish, butun mintaqani barqaror rivojlantirish 
uchun qulay muhit yaratadi, amalda bu mintaqani xavfsizlik va barqarorlik 
mintaqasi sifatida shakllantiradi. Shu tariqa bu mintaqa davlatlari butun dunyo 
ko‘lamida tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga munosib hissa qo‘shadi.
Mintaqaning Qozog‘iston va O‘zbekiston kabi yirikroq mamlakatlari uchun 
mintaqadan tashqaridagi mamlakatlar yetakchi tashqi iqtisodiy sheriklarga 
aylanayotganligi xosdir. Ushbu tendensiya Turkmaniston uchun ham xosdir. 
Mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi tashqi savdo hajmi umumiy aylanmaning 10 

---

foizidan ortmaydi, bu iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish uchun juda kam 
ko‘rsatkichdir. Masalan, Qirg‘izistonning tashqi savdosida Tojikistonning ulushi 
1-2 % atrofida. Ushbu ma'lumotlar mintaqada integratsiya tendensiyalarining 
o‘ziga xosligini ko‘rsatadi. Integratsiya tendensiyalari mintaqadan tashqaridagi 
bozorlarga yorib kirishga qaratilgan intilishlar orqali ancha susaymoqda. 
Davlatlarning xo‘jaliklararo aloqalari kengayishiga qaratilgan chora-tadbirlarning 
yaxlit bir tizimini qabul qilish va amalga oshirish zarur. Birinchi navbatda 
Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy islohotlarni muvofiqlashtirish 
yuzasidan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Bu xo‘jalik 
qonunchiligini birxillashtirishni, yagona bojxona, soliq siyosatiga bosqichma-
bosqich o‘tish uchun shart-sharoitlar yaratishni, kapital va ish kuchi harakatini 
soddalashtirishni o‘z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda mintaqaviy faoliyatda O‘zbekistonning roli tobora salmoqli 
bo‘lib bormoqda. Bu bir necha sabablar bilan izohlanadi:
- O‘zbekiston mustaqil xomashyo va energetika bazasiga, shuningdek katta 
inson resurslariga va nisbatan sig‘imli iste'mol bozoriga ega;
- Respublikaning geografik joylashuvi Markaziy Osiyoning qolgan to‘rtta 
respublikasi bilan umumiy chegara mavjudligi asosida xarakterlanadi. Harbiy-
siyosiy jihatdan O‘zbekiston hududi: mintaqaning strategik jihatdan muhim 
uchastkasidir. 
2017-yilda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan
O‘zbekistonning qo‘shni davlatlar bilan munosabatida yangi davr boshlandi.
Shu yilning o‘zida Qozog‘iston, Turkmaniston va Qirg‘iziston davlatlariga 
O‘zbekiston Prezidentining rasmiy tashriflari amalga oshirildi. 2018-yil mart
oyida esa Tojikistonda oliy darajadagi uchrashuv amalga oshirildi. Bundan
tashqari, 2017-yil Samarqandda BMT homiyligida “Markaziy Osiyo: yagona 
tarix va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot yo‘lidagi hamkorlik” 
mavzusida anjuman bo‘ldi. Unda 500 nafar xorijiy ishtirokchilar qatnashdi. 
O‘zbekistonning mavqei mintaqada ahamiyatli bo‘lishiga qaramay, bir 
qancha jug‘rofiy-siyosiy omillar mamlakatning strategik imkoniyatlarini cheklab 
qo‘yadi. Mamlakat qolgan Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi singari 
dengizga chiqish yo‘liga ega bo‘lmaygina qolmay, balki jahon transport 
kommunikatsiyalariga erkin kira olmaydigan davlatlar bilan qurshab olingan. 
Hududiy va suv resurslarining cheklanganligi, Farg‘ona vodiysida aholining 
zichligi, qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan aholi salmog‘i katta ekanligi 
integratsiya 
tendensiyalarini rivojlantirishni to‘xtatmaydi. Integratsiya 
birlashmasining boshqa qatnashchisi – Qirg‘iziston uchun - Markaziy Osiyo 
iqtisodiy hamjamiyatida qatnashish strategik zaruriyat edi. Bishkek geografik-
iqtisodiy va geografik-siyosiy jihatdan qo‘shni Qozog‘iston va O‘zbekistonga 
kuchli bog‘liqdir. O‘zbekiston MDH va boshqa integratsiya tuzilmalari tashkil 
topishining eng boshidan boshlab birinchi navbatda izchil ravishda milliy 
rivojlanish va bog‘liqlik omillarini kamaytirish yo‘nalishini olgan. 

---

 
Hozirda O‘zbekiston Respublikasi tomonidan Markaziy Osiyo 
mamlakatlari bilan savdo iqtisod, transport kommunikatsiya, investitsiya va 
boshqa sohalarda hamkorlik faoliyati izchil davom etmoqda.
O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy 
munosabatlarni rivojlantirishga muhim e'tibor bermoqda, chunki ushbu mintaqa 
– bu ana'naviy, nihoyatda katta hajmli, jo‘g‘rofik jihatdan eng yaqin hisoblangan 
mahalliy mahsulot sotiladigan bozor.
Hozirda O‘zbekiston Respublikasi Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistonga, 
imzolangan ikki va ko‘p tomonlama (MDH) bitimlar asosida erkin savdo tartibini 
o‘zaro taqdim etadi. Bu O‘zbekiston Respublikasi ishlab chiqaruvchilari va 
iste'molchilari uchun yangi bozorlarni o‘zlashtirish va joriy hajmlarni ko‘paytirish 
imkoniyatlarini kengaytiradi.
O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasida Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan 
tovar ayirboshlash hajmi ko‘rsatkichlarining muttasil o‘sayotgani yaxshi misol 
bo‘la oladi. 2010-yilda o‘zaro tashqi savdo 1 milliard 487,8 million AQSh 
dollarga yetdi. Bugun Markaziy Osiyo mamlakatlari hisobiga Respublika tovar 
aylanmasining 7,8 foiz ulushi to‘g‘ri keladi (3-jadval).
Tahlillar ko‘rsatishicha, O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan 
savdoda ijobiy saldoga ega. 2010-yilda ushbu ko‘rsatkich 359,8 mln AQSh 
dollarini tashkil etadi. Ijobiy o‘sish sur'atlari esa, O‘zbekistonning birinchi 
navbatda Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi hamkor mamlakatlar bilan eksport va 
import ortishida ifodalanmoqda. Mamlakat umumiy mahsulot ayirboshlovining 
6,2 % i hamda Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdoning 80 % ushbu 
mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. 
Qozog‘istonga – tabiiy gaz, qora metallardan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, 
sement, o‘g‘itlar, shisha mahsulotlar, yengil avtomobillar;
Qirg‘izistonga – tabiiy gaz, mineral o‘g‘itlar, sement, xizmatlar (transport);
Tojikistonga – tabiiy gaz, xizmatlar (transport), mineral o‘g‘itlar, sement.
Markaziy Osiyo mamlakatlaridan import qilinayotgan asosiy maxsulotlar 
turlari quyidagilardir:
Qozog‘istondan – un, rudalar va ruh konsentratlari, neft xomashyosi, qora 
metallardan ishlab chiqarilgan maxsulotlar;
Qirg‘izistondan – qora metallar, transport vositalari qismlari, xizmatlar;
Tojikistondan – kvars qumi, xizmatlar.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy imkoniyatlari haqida gap 
ochilganida shuni qayd etish mumkinki, ularning iqtisodiyoti o‘zining katta 
o‘zaro to‘ldiruvchanligi bilan ajralib turadi, hamkorlikning salmoqli asosi 
mavjud, shu munosabat bilan tashkilot doirasida savdo-iqtisodiy hamkorlik ulkan 
salohiyatga ega va keng istiqbollarga egadir. Masalan, O‘zbekiston va 
Qozog‘iston energiya manbalarining yirik eksportchilari hisoblanadi. Transport 
kommunikatsiyalarining tarmoqlari ham avvalo tashkilotga a'zo davlatlarni bir-
biriga bog‘laydi. Ishlab chiqarish borasida mashinasozlik va samoletsozlikdan 
yuqori texnologiyalargacha bo‘lgan ko‘plab sohalar o‘zlashtirilgan va yuksak 
darajada rivojlanganini ta'kidlash o‘rinlidir. Mamlakatlar qishloq, o‘rmon va suv 
xo‘jaligi borasida ham bir-biri bilan yaqin hamkorlik qiladi.

---

Markaziy Osiyo mamlakatlarining tranzit imkoniyatlarini rivojlantirish 
bo‘yicha Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasida transport sohasidagi loyihalarni 
tezlashtirish maqsadida quyidagi ikki loyihani asosiylar sifatida amalga oshirish 
belgilab olindi:
- ye-40 xalqaro transport yo‘nalishi tarkibida, Qig‘och daryosi bo‘ylab ko‘prik 
qurilishi bilan «Volgograd-Astraxan-Atirau-Baynau-Qo‘ng‘irot» va «Oqtov-
Baynau-Qo‘ng‘irot» avtomobil yo‘llarini bir vaqtda va o‘zaro mos ravishda 
qurishni amalga oshirish;
- Qashg‘ar shahrida multimodal tashishlar uchun yuk ortish terminalining 
qurilishi bilan «O‘sh-Saritosh-Irkeshtam-Qashg‘ar», «Bratstvo-Dushanbe-
Djirgatal-Karamik-Irkeshtam-Qashg‘ar» avtotransport yo‘nalishini rivojlantirish 
loyihalari.
O‘zbekiston Respublikasi hamda Markaziy Osiyo mamlakatlari hududida 
akkreditatsiyadan o‘tkazilgan qo‘shma korxonalar va vakolatxonalar soni xo‘jalik 
sub'ektlari darajasida kooperatsiyaviy aloqalarning faol rivojlanayotganidan 
dalolat beradi.