O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Issiqlik balansining buzilishi. 
Yer yuzasi va atmosfera 
tabiiy issiqlik balansining xilma - xil o‘zgarishi boshqa texnogen 
ta’sirlarning, 
jumladan 
bevosita 
yuzaning 
o‘zgartirilishi 
(sug‘orish, shaharlardagi suniy qoplamalar, o‘rmonlar maydoni-
ning qisqarishi, suv omborlarining bunyod etilishi va b.), 
atmosferada chang va CO
2
miqdorining ko‘payishi, yonilg‘ini 
yoqish tufayli atmosferaga issiqlik tushishining bilvosita natijasi 
sifatida vujudga keladi. 
Antropogen ta’sirlar issiqlik balansining o‘zgarishiga olib 
keladi. Ishlab chiqarilgan issiqlik energiyasining atmosferaga 
o‘tishi issiqlik balansining o‘zgarishida ham muhim omildir. 
Ma’lumki, ishlab chiqarishda hosil qilingan hamma energiya 
issiqlik energiyasiga aylanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, energetika 
qurilmalarining hozirgi foydali koeffisiyenti o‘rtacha 30% tashkil 
etadi. Shu sababli energiyaning qolgan 70% i atrof muhitga, 
asosan atmosferaga o‘tadi. Atmosferada qo‘shimcha energiyaning 
to‘planishi Yer yuzasidagi havo haroratining ko‘tarilishiga olib 
keladi. 
Issiqlik balansining o‘zgarishi Yer yuzasi holatining 
o‘zgartirilishi bilan ham bog‘liq. Inson o‘zining mehnat faoliyati 
bilan o‘simlik qoplamini o‘zgartiradi, botqoqliklarni quritadi, 
sug‘oriladigan yerlarni kengaytiradi, hidrografik to‘rni tartibga 
soladi, binolar, yo‘llar quradi, ishlab chiqarishdan chiqqan chang 
qurumlari muz va qor ustini, okean va dengizlardagi suv yuzasini 
neft pardasi qoplaydi. Bularning hammasi shu joylarning 
radiatsiya va issiqlik balansiga ta’sir ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarishdan atmosferaga aerozollarning (yun. 
ayr
havo; nem. sol – tuz) chiqarilishi havoda bulutlarning ko‘payi-
shiga va Quyosh radiatsiyasi qaytishning kuchayishiga imkon 
beradi. Shu bilan birga bulutlar uzun to‘lqinli (issiqlik) nurlarning 
yutilishini kuchaytirib, havoning isishiga olib keladi. Atmosferada 
aerozollar miqdorining oshishiga bog‘liq holda o‘rtacha harorat 
pasayadi. M.I. Budiko (1984) ma’lumotlariga ko‘ra, havoda 
aerozollar miqdorining ko‘payishi yillik haroratni 0,5
0
ga 
pasaytirishi mumkin. M.I. Budikoning hozirgi ma’lumotlar 
asosida intrpolyatsiya usuli bilan qilgan hisoblariga ko‘ra,
32 
93 

---

Ammo odamdagi biologik va ijtimoiy birlik tufayli jamiyat 
tabiatning bir qismi bo‘la olmaydi. Jamiyat esa biosotsial mahsula 
emas. Tabiat va jamiyat ulkan (super) sistemani hosil qiladi va bu 
sistema biosotsial mahsulani hosil qiladi va o‘zining rivojlanishida 
bir paytning o‘zida ham jamiyat qonunlariga, ham tabiat 
qonunlariga bo‘ysunadi. Bu ulkan sistemaning kichik sistemalarini 
tabiat va jamiyat tashkil etadi va ular o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. 
Tabiat – jamiyat sistemasining mavjudligi va rivojlanishi negizida 
ikki kichik sistemaning birligi yotadi. Tabiat va jamiyatning birligi 
tabiat qonunlari bilan belgilanadi. Tabiat bilan aloqani buzmaslik 
uchun jamiyat mazkur birlikni e’tiborga olishi, tabiatga nisbatan 
o‘zining munosabatlarini tabiat rivojlanishining ob’yektiv 
qonunlari asosida tashkil etmog‘i lozim. Shunday qilib, jamiyat va 
tabiat o‘zaro ta’sirining muhim tamoyilini tabiatning ustuvorlik 
tamoyili tashkil etadi. Bu tamoyil tabiatga jamiyatning ta’siri 
tabiat qonunlarini hisobga olgan holda bo‘lishini taqoza etadi. Bu 
tamoyilning buzilishi jamiyat rivojlanishining tabiiy negiziga 
putur yetkazishiga sabab bo‘ladi. Demak, jamiyat – tabiat 
sitemasida 
tabiat 
qonunlari 
bog‘lovchi, 
jipslashtiruvchi 
ahamiyatga ega. 
Tabiatning ijtimoiylashuv (sotsiallashuv) tamoyili
tabiatni 
umumiy mulk, boylik, noz–ne’matga aylanishini anglatadi. 
Ijtimoiylashuv tamoyili tabiatdan foydalanish sohasida jamiyat 
manfaatlarini ayrim tarmoqlar, idoralar, mintaqalarning manfa-
atlaridan ustun qo‘yadi. 
Tabiatning ijtimoiylashuv jarayoni barcha xalqlarnig 
manfaatlarini ifodalashi lozim, ya’ni tabiiy resurslardan faqat 
jamiyat farovonligi va barcha xalqlarning umumiy manfaatlari 
uchun foydalanish zarur. Tabiiy resurslardan foydalanish 
jarayonida barcha zaruriy qoida va me’yorlarga rioya qilinishi 
kerak. 
Tabiatning ijtimoiylashuv tamoyili jamiyat va tabiat 
orasidagi o‘zaro aloqalarni keng va har taraflama uyg‘unlashgan 
bo‘lishi zarurligini taqoza etadi. Bu tamoyil tabiatdan oqilona 
foydalanishning asosiy xususiy tamoyillari asosida amalga 
oshiriladi. Bunday xususiy tamoyillar quyidagilar: ilmiylik, 
optimallik, mintaqaviylik (regionallik), majmuiylik (kompleks-
lilik), to‘lovli. 
yaratadi. 
Texnogen aylanma harakatdagi atomlarning (yun. 
atomos
bo‘linmas) harakati bilan turli oqibatlar bog‘liq. Ularning 
ko‘pchiligi, 
ayniqsa 
atmosferaga 
tashlanadiganlari, 
global 
aylanma harakatning turli bo‘g‘inlari orqali o‘tadi. 
Havo 
muhitining 
harakatchanligi 
tufayli 
texnogen 
tashlandiqlar katta maydonlarda tarqaladi; ularning katta qismi 
tuproqqa, yuza va yer osti suvlariga, ozuqa zanjiriga tushadi. 
Ayrim organizmlar muayyan (ko‘pgina hollarda zaharli (toksik) 
elementlarni, shu jumladan radioaktiv izotoplarni (yun.