O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

INSON XO‘JALIK FAOLIYATINING TABIATGA
TA’SIRI VA UNING GEOGRAFIK OQIBATLARI 
 
Mavzuning asosiy masalalri 
Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri. Tog‘ jinslari 
o‘rnining o‘zgarishlari va gravitatsiya jarayonlari. Kimyoviy 
elementlarning texnogen migratsiyasi. Issiqlik balansining 
buzilishi. Namni aylanishi va suv balansining o‘zgarishi. 
38 
87 

---

asoslanmog‘i lozim. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, fan – texnika taraqqiyotining 
atrof muhitga ko‘rsatayotgan xilma–xil ta’sirini tadqiq qilish – 
hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biridir. Atrof 
muhitni o‘rganishga doir tadqiqotlarning maqsadi kishilarning 
hozirgi va bo‘lg‘usi avlodlarining faravon hayoti uchun atrof 
muhitni muhofaza qilish, yaxshilash va uning resurslaridan 
oqilona 
foydalanishning 
ekologik-geografik 
muammolarini 
o‘rganishdan iborat. Shu sababli bu tadqiqotlar hozirgi fanlarning 
deyarli barcha sohalarida o‘tkazilishi va o‘zaro bog‘liq sajiyada 
bo‘lishi lozim. Chunki o‘rganilayotgan ob’yektning atrof muhit 
bilan bo‘lgan o‘zaro ta’siri ularning umumiy predmetini tashkil 
etadi. Atrof muhit muammolarining ko‘p qirraligi turli 
yo‘nalishdagi fanlarning bir butun majmuasini jalb etishni taqoza 
etadi. 
Atrof 
muhit 
haqidagi 
ta’limot 
tabiatshunoslar, 
muhandislik–texnika sohasining mutaxassislari, sotsiologlar, 
shifokorlar, 
iqtisodchilar 
va 
boshqa 
mutaxassislarning 
hamkorligiga tayanadi. Bunday hamkorlik atrof muhitning 
ifloslanishi bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator murakkab masalalarni 
hal etishda o‘zini oqlamoqda. 
Barcha ilmiy tadqiqotlar atrof muhitni o‘rganish va 
muhofaza qilishning turli ob’yektlari, muayyan texnologik 
jarayonlar, ijtimoiy va iqtisodiy baholar, huquqiy me’yorlarni 
tanlashda va turli ilmiy metodlardan foydalanishda o‘z oldiga 
atrof muhit, inson va jamiyat o‘rtasida mavjud bo‘lgan o‘zaro 
aloqalarni ochish va o‘rganishni umumiy vazifa qilib qo‘yadi.
Jamiyat faoliyati tufayli o‘zgartirilgan tabiiy abiotik, 
biotik hamda texnogen komponentlar majmuasidan iborat bo‘lgan 
atrof muhit ko‘p komponentli dinamik sitema bo‘lganligi tifayli 
uning ayrim komponentlari maxsus fanlar (geologiya, biologiya, 
meteorologiya va b.) tomonidan o‘rganiladi. Ijtimoiy fanlar esa 
tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining umumiy muammolarini, 
tarixiy tadrijiy rivojlanishini, o‘zaro ta’sir jarayonini boshqarish-
ning iqtisodiy va xuquqiy masalalarini tadqiq qiladi. 
Atrof muhit muammolarining yechimida qatnashadigan 
texnika fanlari birinchi galda yangi texnika tizimlarini hamda kam 
chiqindili va chiqindisiz texnologiyani ishlab chiqish va ishlab 
ta’siri tabiatning qonuniyatlarini inkor etgan holda yoki bilar – 
bilmas bo‘lgan sharoitlarda inson uchun, uning ishlab chiqarish 
faoliyati uchun zararli, salbiy oqibatlarni yuzaga keltirishi 
mumkin. Masalan, qisqa muddatli istirohat uchun tabiat bag‘rida 
hordiq chiqaradigan sayyohlar o‘simliklarni payxon qilishlari, 
muhitni ifloslashlari mumkin. Shu sababli tabiatda, ayniqsa 
sayyohlar ko‘p bo‘ladigan joylarda gulli yovvoyi o‘simliklar 
(masalan, lola, gunafsha, chuchmoma va b.) kamayib borayotir. 
Tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadigan daraxtli o‘simliklarni, butalarni 
qurilish materiali sifatida kesilishi yoki o‘tin uchun qirqilishi ham 
tabiatning 
qashshoqlashuviga, 
tabiat 
manzarasining 
yomonlashuviga va boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishi 
mumkin.
Tabiatga ko‘rsatilgan maqsadsiz ta’sirlar (masalan, mevali 
o‘simliklarning urug‘larini tashlash) natijasida ayrim o‘simliklar 
tarqalgan areallar kengayishi mumkin. 
Insonning tabiatga ta’siri 
bevosita
yoki 
bilvosita
bo‘lishi 
ham mumkin. 
Tabiatga 
ko‘rsatiladigan 
bevosita 
ta’sirga foydali 
qazilmalarni va boshqa tabiat ne’matlarini undan olish, 
hayvonlarni ovlash, o‘simlik ekish, yer haydash va boshqalarni 
kiritish mumkin. Tabiatga bevosita ta’sir maqsadli bo‘lishi yoki
maqsadsiz ham bo‘lishi mumkin. Ammo tabiatdan foydalanish 
jarayonini oqilona, to‘g‘ri va rejali bo‘lishini ta’minlash 
kishilarning xoxishlariga bog‘liq. 
Insonning tabiatga ko‘rsatadigan bilvosita ta’siri esa odam 
tabiatning bir ob’yektiga (komponentiga) ta’sir ko‘rsatsa, bu ta’sir 
uning boshqa ob’yektida (komponenti yoki komponentlarida) ham 
aks etadi. Masalan, tog‘ o‘rmonlarining kesilishi natijasida 
hayvonlarning ekologik sharoitlari, mahalliy iqlim, hidrologik va 
hidrogeologik sharoitlar va boshqa komponentlarda ham 
o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Cho‘l va chala cho‘l 
zonalarida sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlar maydonining 
kengaytirilishi esa yer osti suvlarining sathida, tuproq hosil 
bo‘lishida, tabiiy jarayonlarda ham o‘z aksini topadi. 
Tabiatga ko‘rsatiladigan ayrim maqsadli ta’sirlar ham 
ko‘ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, qishloq 
xo‘jaligida ayrim zararkunanda hashoratlarni yo‘qotish uchun 
39 
86 

---

chiqarish jarayoniga tadbiq etish masalalari bilan shug‘ullanadi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiatdan oqilona 
foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish qishloq xo‘jalik 
fanlarining asosiy vazifasini tashkil etadi. Tibbiyot fanlari esa 
inson organizmi me’yoriy holatining parametrlarini (yun. 
parametrön
o‘lcham, o‘lchaydigan), uning muhitning turli sharo-
itlariga moslashishini, muhitda yuzaga kelgan noxush o‘zgarishlar 
tufayli patologik (yun. 
pathios
azob, jabr) og‘ishini, ularni 
bartaraf qilish yo‘llarini va uslublarini tadqiq qiladi.
Tadqiqot ob’yektining xususiyatlariga ko‘ra tabiiy va 
ijtimoiy fanlar oralig‘ida turadigan, tabiatni tadqiq qilishga 
kompleks yondoshadigan geografiya fanlari jamiyat va tabiat 
o‘zaro ta’siri muammolariga an’anaviy ravishda juda katta e’tibor 
bilan qaraydi. Geografiya oldida atrof muhitni kompleks 
o‘rganish va uning holatini bashoratlashtirishdek muhim vazifa 
turadi. Bu vazifa tabiatdan foydalanishni tashkil etish va 
landshaftni boshqarishda ishtirok etishni taqoza etadi. Bu 
muammolar yechimining zarurligi tabiiy resurslardan majmuali 
va har tomonlama foydalanish va ayni paytda landshaft sifatining 
yomonlashuviga bog‘liq bo‘lgan sotsial – iqtisodiy va texnogen 
jarayonlarning juda tez o‘sishi bilan belgilanadi.
Geografiya fanlari atrof muhitni tashkil etuvchi turli 
kattalikdagi geosistemalarni (landshaftlarni), ularning o‘zaro 
aloqalarini, tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va o‘zaro ta’sirining 
dinamikasini o‘rganishning fundamental (lot. 
fundamentum
asos) 
muammolarini yechimiga doir tadqiqotlar o‘tkazadi. Shuningdek, 
insonning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyati ta’siri 
ostida o‘zgarish qonuniyatlarini ochib berishga, ishlab chiqarishni 
rivojlanishi, urbanizatsiya, yirik xo‘jalik dasturlari ta’srida atrof 
muhitning barqarorlik hamda o‘zgaruvchanligini bashoratlashti-
rishning ilmiy asoslarini yaratish, tabiiy ofatlarni bashoratlash-
tirishning metodlarini ishlab chiqish ham atrof muhit muam-
molarini o‘rganishga doir geografiya fanlari oldida turadigan 
vazifalarni tashkil etadi. Shu sababli atrof muhitni muhofaza 
qilish va optimallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqotlar – 
tabiiy muhitni muhofaza qilish va yaxshilash, geosistemalarni va 
ularni boshqarishni optimallashtirish, atrof muhit monitoringining 
ilmiy asoslarini, atrof muhitga inson faoliyati ta’siri tufayli 
Ijtimoiy ishlab chiqarish miqyoslarini ko‘p marta oshirgan 
va uni tabiiy muhit bilan aloqalarini murakkablashtirgan ilmiy – 
texnika taraqqiyoti tabiiy resurslarni kengaytirilgan takroriy ishlab 
chiqarishnigina emas, balki tabiiy muhitni majmuali foydalanishni 
taqoza 
etmoqda. 
Shu 
sababli 
tabiatdan 
foydalanishning 
konstruktiv o‘zgartishi hamda tabiiy resurslarni takror barpo qilish 
(qayta tiklash) yo‘nalishlari o‘zaro bir – biri bilan chambarchas 
bog‘langan, bir – birini bo‘ldiradi.
Tabiiy resurslardan va sharoitlardan xo‘jalikning muayyan 
tarmog‘ida foydalanilishiga ko‘ra ham tabiatdan foydalanish 
turlarini ajratish mumkin (masalan, qishloq xo‘jaligida tabiatdan 
foydalanish, sanoatda tabiatdan foydalanish, transportda tabiatdan 
foydalanish, rekreatsiyada tabiatdan foydalanish va b.). 
Shuningdek, muayyan tabiiy resurslarning turlaridan foydalanish 
sajiyasiga ko‘ra ham tabiatdan foydalanish jarayonlarini tasnif 
qilish mumkin (masalan, o‘rmonlardan foydalanish, suvlaridan 
foydalanish, yerlaridan foydalanish, landshaftlardan foydalanish 
va b.).