O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Tog‘ jinslari o‘rnining o‘zgarishlari va gravitatsiya 
jarayonlari
. Inson xo‘jalik faoliyati natijasida yer po‘stining 
jinslari tog‘- kon ishlab chiqarishi, muhandislik inshootlari 
qurilishi, shahar bunyod etilishi natijasida bir joydan ikkinchi 
joyga eng ko‘p ko‘chiriladi, ba’zi joylarda ko‘p miqdorda 
to‘planib qoladi yoki olib ketiladi. Bunday hodisalar kishilarning 
tabiatga bevosita ta’sir etishida ham, bilvosita ta’sirida ham ro‘y 
berishi mumkin. Yer po‘stida tog‘ jinslarining bir joydan ikkinchi 
joyga ko‘chirilishi, olib ketilishi gravitatsiya (lot. 
gravitas
og‘irlik) muvozanatining buzilishiga olib keladi. Gravitatsiya 
muvozanatining 
buzilishi 
oqibatida 
tabiiy 
jarayonlarning 
yo‘nalishi va intensivligi o‘zgaradi va yangi tabiiy jarayonlarning
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. 
Tog‘ jinslarini qazib olish va ko‘chirishning bevosita 
oqibatida mezo- va mikrorelyefning texnogen shakllari (karyerlar, 
terrikonlar, qoldiq tepalar va b.) hosil bo‘ladi. O‘pirilish, o‘tirish 
(cho‘kish), surilma kabi jarayonlarning kechishi, yer osti suvlari 
sathi va rejimining, qisman suv turining o‘zgarishi bu faoliyatning 
qo‘shimcha oqibatlaridir. 
Tog‘ jinslarining gravitatsion ko‘chishining eng intensiv 
jarayonlari o‘simliklarni nes-nobud qilinishi va tuproqlarga 
mexanik ishlov (yerlarni haydash)ning qo‘shimcha oqibatidir. 
Jahondagi ekin ekiladigan yerlarning (6-7 mln km
2
) qariyb yarmi 
eroziyaga duchor bo‘lgan. Eroziya va deflyatsiya har yili 
landshaftlardan milliardlab tonnalarga teng bo‘lgan tuproq 
zarralarini olib ketadi. Ayni paytda bu jarayonlar tufayli jarlar, 
barxanlar, chuqurlar va boshqa antropogen relyef shakllari 
vujudga keladi. 
36 
89 

---

qurolsizlanish va tinchlikni asrash, ekologik, xom ashyo, energiya, 
oziq-ovqat, Dunyo okeani muammolaridir. Umumbashariy, global 
miqyoslardagi ko‘p jabhali jarayonlar va hodisalar orasida jamiyat 
va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan atrof 
muhit muammolari muhim o‘rin tutadi.
Atmosferada karbonat angidrid gazining to‘planishi, 
radiatsiya fonining (lot. 
fundus
vaziyat, holat) ortishi, ozon 
qatlamidagi o‘zgarishlar, mineral xom ashyo manbalarining 
taqchillanayotganligi, 
yashil 
o‘simliklar bilan qoplangan 
maydonlarning keskin kamayib borayotganligi, muhitning 
ifloslanishi kabi global o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan holda ekologik muammolarni tadqiq qilishning 
ahamiyati ham tobora ortib bormoqda. 
Inson faoliyatining atrof muhitga ta’siri tarixiy davrlar 
davomida kuchayib borgan. Ammo insoniyat tarixida tabiiy 
muhitga inson ta’sirining misli ko‘rilmagan darajada keskin 
kuchayishi fan – texnika taraqqiyoti bilan bog‘liq. Fan-texnika 
taraqqiyoti, industrializatsiya va urbanizatsiyaning jadal sur’atlari 
sharoitlarida insonning tabiiy muhitga ta’siri ulkan miqyoslarga va 
intensivlikka ega bo‘ldi. Ayrim hududlarda tabiiy resurslarning 
taqchilligi, muhitda esa regional va hatto global miqyoslardagi 
buzilishlar va tabiiy ofatlarga sabab bo‘ladigan jarayonlar yuzaga 
keldi. 
Ular 
orasida 
insonning 
hayotiy 
sharoitlarining 
yomonlashuviga olib keladigan xatarli o‘zgarishlar ham sodir 
bo‘lmoqda. Global miqyosdagi salbiy o‘zgarishlar umumzaminiy 
jarayonlarning bir maromda kechishiga putur yetkazishi bilan bir 
paytda Yerda hayotning mavjudligiga ham xavf–xatar solmoqda. 
Atrof muhitga insonning xo‘jalik faoliyati tufayli sodir 
bo‘lgan tub o‘zgarishlar uning tadrijiy taraqqiyoti davomida 
vujudga kelgan dinamik muvozanatning buzilishiga sabab bo‘lgan 
holda unda o‘zaro bog‘liqlikning va tirik mavjudotlarning, 
birinchi navbatda insonning yashash sharoitlarini o‘zgarishiga olib 
kelmoqda. Bunday o‘zgarishlar atrof muhitning ifloslanishiga va 
uning resurslarining qashshoqlashuviga sabab bo‘lmoqda. Shu 
sababli global muammolar tizimida jamiyat va tabiyat orasidagi 
o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan atrof muhit 
muammolarining yechimi muhim ahamiyatga ega. 
Atrof muhit – insoniyatning yashaydigan va ishlab