O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
 
Tabiatdan 
oqilona 
foydalanish 
tabiiy 
resurslardan 
foydalanish jarayonida ularni qayta tiklash hamda atrof muhitni 
insonning ekologik muhiti sifatida muhofaza qilishni ham taqoza 
etadi. Insoniyatning beshikast mavjudligi ham ko‘p jihatdan atrof 
muhit muammosining to‘g‘ri hal etilishiga bevosita bog‘liq. Bu 
muammoning muhimligi va jiddiyligi esa tabiiy resurslardan 
tobora ko‘proq foydalanishga hamda atrof muhitning ifloslanish 
jarayoniga bog‘liq.
Tabiiy muhitni optimallashtirish - barqaror rivojlanish 
asosi.
Atrof muhitni optimallashtirish inson va tabiat hamkorligini 
oqilona tashkil etish tamoyilini amaliyotga tadbiq etishga doir 
asosiy yo‘nalishlardan biridir. 
Atrof muhitni optimallashtirish vazifalarini tabiatni 
maqsadli yo‘nalishda o‘zgartirish hamda insoning tabiatga ta’sirini 
cheklash va tartibga solish tashkil etadi. Optimallashtirishning har 
ikkala vazifasi tabiatdan oqilona foydalanish jarayonida 
muvofiqlashtirilgan bo‘lishi lozim.
 
Keyingi yillarda bir qator mamlakatlarda neft yoqilg‘isini 
yoqilg‘ining boshqa turlari bilan almashtirish bo‘yicha amaliy 
ishlar ruyobga chiqarilmoqda. Masalan, AQSHda makkajo‘xori, 
shakar qamish, juhori (sorg‘o), kungaboqar, lavlagi va 
yo‘ng‘ichqadan spirt tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu spirt 
benzimga qo‘shiladi va yonilg‘i sifatida foydalaniladi. Brazilyada 
abtomobillar va hatto samolyotlarning motorlarida shakar qamish, 
batat, palma mevasidan olinadigan arzon texnika spirtidan 
foydalanilmoqda. Indoneziyada esa yonilg‘i sifatida foydalanish 
uchun maniok va batat mevasidan spirt tayyorlanmoqda. 
Ko‘mir, gaz, neft, torf va yonuvchi slanets zaxiralaridan 
tejamkorlik bilan foydalanish uchun energiyaning boshqa 
noan’anaviy manbalaridan (shamol, Quyosh, issiq buloqlar, 
dengiz suvlarining qalqishi va b.) foydalanishni yo‘lga qo‘yish 
lozim. 
Tugamaydigan taniiy resurslar foydalanish darajasiga 
bog‘liq bo‘lmagan holda doimiy ravishda tiklanaveradi. Ammo 
ayrim geografik hududlarda bu resurslarning o‘ta taqchilligi 
namoyon bo‘ladi, ya’ni global miqyoslarda bitmas – tuganmas 
bo‘gan bu resurslar hududiy miqyoslarda taqchildir. Masalan, suv 
resurslarining taqchilligi ko‘pgina mamlakatlar uchun xosdir. 
Tugamaydigan resurslar uchun shuningdek, ekologik jihatdan sifat 
ko‘rsatkichlariga ko‘ra yaroqsiz holga kelishi ehtimoli xosdir. 
G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikadagi bir qator daryolarning 
suvlari kuchli ifloslanganligi tufayli iste’mol uchun yaroqsiz 
holga kelib qolgan. Shu sababli tugamaydigan resurslardan to‘g‘ri 
foydalanishdagi asosiy vazifalardan biri ularni sifat jihatdan 
yaroqsiz bo‘lib qolishini bartaraf qilishdir. 
Tabiiy resurslardan foydalanish, qayta tiklash va muhofaza 
qilish 
birligi 
tamoyili 
jamiyatning 
tabiat 
bilan 
o‘zaro 
munosabatlaridagi asosiy o‘zgarmas tamoyilidir. Bu tamoyil tabiiy 
resurslarni muhofaza qilish ulardan foydalanishning zaruriy 
sharoiti bo‘lishini taqoza etgan holda tabiiy resurslardan 
foydalanish va ularning tiklanish imkoniyatlari orasidagi dinamik 
muvozanatni quvvatlab turish imkonini beradi. Tabiiy resurslardan 
foydalanishga doir har qanday tadbir atrof muhitni inson 
ta’sirining nomaqbul oqibatlaridan himoya qilish bilan bir paytda 
45 
80 

---

Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida insonning tabiiy 
muhitga ta’siri tobora kuchayib borayotganligi tufayli uning 
hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati uchun xavfli ekologik 
vaziyatlar vujudga kelmoqda. Shu sababali jamiyat oldida nafaqat 
tabiiy resurlardan katta miqdorda foydalanish, balki fan va texnika 
yutuqlaridan foydalangan holda atrof tabiiy muhitni himoya qilish 
bo‘yicha ilmiy asoslangan tadbirlarni muntazam va uzluksiz 
bo‘lishini ta’minlash vazifalari ham turibdi. Endilikda atrof-muhit 
sifatini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar tizimini belgilashga 
o‘tilmoqda. Atrof-muhit sifati esa jamiyatning iqtisodiy 
manfaatlarini hamda tabiat va insonning ekologik himoyasi 
talablarini mutanosib holda tartibga solish yo‘li bilan ta’minlanadi.
Jamiyat va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarini 
bunday tartibga solib turish usuli atrof muhit sifatini boshqarish 
deb nom olgan. Atrof muhit sifatini boshqarish jamiyatning 
iqtisodiy va ekologik manfaatlari orasida optimal nisbat bo‘lishini 
ta’minlashga qaratilgan. Bunday optimal nisbat mavjud bo‘lganda 
insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari iqtisodiyotni yanada 
rivojlantirish asosida qondirilgan holda u yashaydigan sog‘lom, 
mahsuldor va xilma-xil tabiiy muhitni saqlash imkoniyati bo‘ladi.
Inson faoliyatining tabiatga ta’siri kuchayishi bilan tabiiy 
muhitni yaxshilash, tiklash, saqlab qolish bo‘yicha ilmiy takliflar, 
tavsiyalar, tadbirlar taklif qilinmoqda. Shulardan biri tabiiy 
muhitni optimallashtirish, ya’ni “insoniyatni o‘rab turgan tabiat 
boyliklaridan 
oqilona 
foydalanish, 
muhofaza 
qilish, 
sog‘lomlashtirish va boyitish bo‘yicha kompleks tadbirlar”ni 
amalga oshirishdan iborat (Isachenko,1980). “Landshaftlarni 
muhofaza qilish” lug‘atida (1982) landshaftlarni optimallashtirish 
– ko‘p imkoniyatlardan eng yaxshisini tanlash, berilgan. Tabiiy 
muhitni, 
geosistemalarni, 
ekosistemalarni 
optimallashtirish 
bo‘yicha juda ko‘p ta’riflar mavjud. Ularda so‘zlar tulicha 
ifodalangan bo‘lsa ham hammasida bitta umumiy ma’no bor, ya’ni 
optimallashtirish – tabiiy muhitni yaxshilashdir.
Atrof muhitga doir tadqiqotlarni I.P.Geramisov (1985) 
konstruktiv (lot. 
construktio
tuzish) geografik tadqiqotlardan deb 
hisoblaydi. Uning fikricha, tabiatni optimallashtirish negizida 
insoniyat kelajagini hal qiluvchi katta muammo - “jamiyat – 
tabiat” munosabatlari turadi. I.P. Gerasimov bu muammo ayniqsa 
Foydali 
qazilmalarning 
zaxiralaridan 
oqilona 
foydalanishdagi muhim vazifalardan yana biri hamroh neft 
gazidan foydalanish muammosidir. Qazib olinadigan 1 t neftga 
150 – 200 m
3
neft gazi to‘g‘ri keladi. Neft gazida esa benzin bilan 
bir qatorda qimmatbaho uglerodli хom ashyo (propan va butan) 
mavjud. Afsuski, texnologiyaning takomillashmaganligi boisidan 
neftni qazib olishda quduqlardan atmosferaga juda katta miqdorda 
gaz uchib ketadi. Ayni paytda jahonda neft gazining milliardlab 
kubometri behuda isrof bo‘lmoqda. Huddi shunday holatni ko‘mir 
konlarida metan gazining isrofgarchiligida ham ko‘rish mumkin.
Muneral 
xom 
ashyoning 
barcha 
komponentlaridan 
majmuali foydalanish nafaqat tiklanmaydigan resurslarni tugab 
qolishdan saqlaydi, balki korxonalarning yuqori darajada 
tejamkorligini ta’minlaydi va atrof muhitni ifloslanishdan 
saqlaydi.
Tugaydigan mineral resurslardan oqilona foydalanishni 
tashkil 
etishda 
yaroqsiz 
metal 
parchalari 
(metallom)dan 
foydalanishni yo‘lga qo‘yish ham muhim iqtisodiy va ekologik 
ahamiyatga ega. Hisoblarga ko‘ra, hozirgi paytda metaldan 
yasalgan buyumlarning jahon miqyosidagi umumiy massasi
10 mlrd. t ga yaqin. Yaroqsiz holdagi metal buyumlardan esa 
ularni qayta ishlash jarayonida 200 – 250 kg gacha metal 
tayyorlash 
mumkin. 
Shu 
sababli 
metallom 
zaxiralarini 
“antropogen konlar” deb atashadi.
Foydali qazilmalar zaxiralarining cheklanganligi boisidan 
keyingi yillarda zaxiralari kam bo‘lgan mineral resurslarni iloji 
boricha boshqalari bilan almashtirish yoki o‘rni to‘lmaydigan, 
tiklanmaydigan 
resurslarni 
tiklanadigan 
resurslar 
bilan 
almashtirish imkoniyatlari qidirilmoqda. Masalan, aluminiy 
muayyan hollarda misni o‘rnini egallay oladi, qurilishda esa metal 
konstruksiyalarini 
sintetik 
moddalardan 
tayyorlanadigan 
konstruksiyalar bilan almashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Darhaqiqat, keyingi yillarda sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida 
metaldan yasaladigan buyumlar, jihozlar o‘rnini sintetik 
moddalardan tayyorlanayotgan va chidamligiga ko‘ra metal 
buyumlardan qolishmaydigan buyumlar egallamoqda.
46 
79 

---

aholi zich yashaydigan hududlarda keskinlashib borishini va shu 
sababli atrof muhitni optimallashtirishning ilmiy asoslari birinchi 
navbatda shu hududlar uchun ishlab chiqilishi zarurligini qayta-
qayta ta’kidlagan edi. 
A.G. Isachenko (1980) tabiiy muhitni optimallashtirishni 
geosistemalar doirasida landlaft – geografik mezonga asoslanib 
amalga oshirish zarur, deb hisoblaydi. Bunda geografik yondashuv 
usullarining quyidagi ustuvorliklarga ega ekanligini alohida 
ta’kidlaydi: 1) har bir geosistemaning tashqi ta’sirga chidamlilik 
chegarasi bor, uni bilish kompleks geografik tadqiqotlarni talab 
qiladi; 2) tabiatni muhofaza qilish alohida elementlarni 
(minerallar, o‘simlik turlari va b.) yoki komponentlarni (tuproqlar, 
o‘simlik qoplami va b.) saqlash, asrash emas, balki geosistemalar 
bir butunligiga zarar yetkazuvchi kuchlarning ta’sir me’yorini 
aniqlashdir; 3) tabiiy muhitni optimallashtirish dasturi tuzilganda 
geosistemalarning turli miqyosdagi (mahalliy, regional, global) 
bo‘linishlari inobatga olinishi zarur. U, shuningdek, tabiiy muhitni 
optimallashtirish uch bosqichdan: a) geosistemalar xusussiyatlari 
va xossalarini atroflicha tahlil qilish asosida o‘rganish; b) inson-
ning ta’sir darajasi va unga nisbatan geosistemalar reaktsiyasi; v) 
geosistemalarni yaxshilash bo‘yicha konstruktiv taklif va 
tavsiyalar berishdan iborat bo‘lishi lozimligini ta’kidlagan edi. 
Tabiiy 
muhitni 
optmallashtirishni 
geosistemalar 
(landshaftlar) doirasida bajaralishi zarurligini A.A.Rafiqov, 
A.Abdulqosimov, L.Alibekov, S.Sh.Zokirov, A.Rahmatullayev va 
boshqalar ma’qullashadi. Darhaqiqat, 
geosistemalar tabiat 
hosilalari 
bo‘lib, 
ularda 
komponentlarning 
bir–birlariga 
bog‘liqligi, aloqadorligi uyg‘unlashgan. Har bir geosistema 
o‘zining ichki tuzilishiga ko‘ra ma’lum chidamlilikka va 
reaksiyaga (lot.