O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiiy va antropogen 
jarayonlarni hisobga olish. 
Inson hayotini qishloq xo‘jaligisiz 
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Dehqonchilik va chorvachilik insonni 
turli oziq – ovqatlar, keyim – kechak, o‘simlik dunyosi orqali toza 
havo, qurilish materiallari, sanoatni xomashyo, dorivor va boshqa 
ko‘plab mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Bularning negizida yer 
27 
98 

---

yer usti suvlari, tuproq, o‘simlik hamda hayvonot dunyosining 
hududiy birikmasidan tashkil topgan. Bu tabiiy komponentlarning 
har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida mavjud va rivojlanadi. 
Landshaftlarning 
o‘zgarish ko‘lami uning tarkibiy 
qismlarining, ya’ni tabiiy komponentlarning bir–biri bilan 
bog‘liqligi, aloqasi, hamjihatligi hamda o‘zgarish miqyoslariga 
bevosita bog‘liq. Shuningdek, komponentlarning rivojlanish 
tezligi ham har xil. Konservativlik ( lot. 
konservatus
qo‘riqlanish, 
himoyalanish, muhofazalanish) darajasiga ko‘ra komponentlar 
quyidagicha joylashtirilishi mumkin: litogen asos–relyef–iqlim- 
suv–tuproq-o‘simlik–hayvonot dunyosi. Shu sababli landshaftda 
dastavval biotik komponentlar (o‘simlik va hayvonot dunyosi), 
so‘ngra nobiotik (tuproq, suv rejimi, iqlim, litogen asos va relyef) 
o‘zgaradi. Komponentlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro 
ta’sirning mavjudligi tufayli biror komponentning o‘zgarishi 
boshqa komponentlarga ham ta’sir ko‘rsatadi va ularning 
o‘garishiga olib keladi va pirovardida butun landshaft ham 
o‘zgaradi. Biroq hech bir tabiiy komponent bir-biridan ajralgan 
holda rivojlanmaydi, ular doimo bir-biriga ta’sir etadi, ular 
o‘rtasida modda va energiya almashinib turadi, natijada 
landshaftlar muayyan muvozanatda shunday uyg‘unlashib 
ketganki, har bir landshaft uning tarkibiy qismlarining oddiy 
yig‘indisidan iborat bo‘lmay, ular bir butun geosistemani hosil 
qiladi. Landsaftning komponentlarigina emas, undagi har bir 
element ham o‘zaro chambarchas bog‘langan, muayyan 
muvozantda turadi. Biror tabiiy element o‘zgarishi oqibatida butun 
landshaft ham muayyan darajada o‘zgaradi.Bundan tashqari, 
muayyan bir landshaftdagi o‘zgarishlar qo‘shni landshaftlarda 
ham o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Shu sababli tabiatdan 
foydalanishda bu qonunga rioya qilish juda muhim.Bu hodisa 
ayniqsa geopara sistemalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, 
Orol dengizi sathining keskin kamayishi tufayli Orolbo‘yi 
hududlarida sodir bo‘layotgan antropogen cho‘llashish hodisasi 
Amudaryo va Sirdaryo deltalarida landshaftlarning tiklab 
bo‘lmaydigan darajada o‘zgarisiga olib kelmoqda. 
Geografik qobiqdagi bir butunlik qonunining namoyon 
bo‘lishini kichikroq hudud misolida ham ko‘rish mumkin. 
Masalan, sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish – landshaft 
Tashqi asosiy jarayonlar o‘z navbatida boshqa jarayonlarga 
ajratiladi. Masalan, suvlarning faoliyati bilan surilmalar, qayta 
sho‘rlanish, eroziya va boshqa jarayonlar bevosita bog‘liq 
Insonning ishtirokisiz vujudga keladigan, ammo uning ishtirokida 
ham, ishtiroksiz ham rivojlanadigan tabiiy jarayonlar tabiiy- 
geografik jarayonlar deyiladi. . Inson faoliyati ta’sirida vujudga 
keladigan 
yoki 
rivojlanadigan 
jarayonlar 
antropogen
jarayonlar
dir. 
Amaliy geografiyaning muhim muammolaridan biri tabiiy 
jarayonlarning xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Amaliy 
geografiya asosan inson xo‘jalik faoliyati ta’siri jabhasida 
rivojlanayotgan (kechayotgan) tabiiy jarayonlarni tadqiq qiladi.
Insonning ta’siriga bog‘liq holda tabiiy jarayonlarni uchta 
toifaga ajratish mumkin: 
1. Inson faoliyati ta’siri bo‘lmagan tabiiy jarayonlar 
(dengiz abraziyasi, daryo eroziyasi, sel va b.); 
2. Insonning ta’sirsiz vujudga keladigan, ammo sifat va 
miqdor jihatdan insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy – 
antropogen jarayonlar; 
3. Inson faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan antropogen 
jarayonlar.