Antraxinon sariq kristall modda, 286
0
C da suyuqlanadi. Antraxinon
alizarin bo`yoq moddasini olish uchun asosiy xomashyo sifatida ishlatiladi.
Alizarin yoki 1,2–dioksiantraxinon ignasimon qizil rangli kristall modda
bo`lib, 290
0
C da suyuqlanadi, suvda deyarli erimaydi. U o`yuvchi ishqorlar bilan
ta`sirlashib qizg`ish–binafsha rangli eritmalar hosil qiladi. Alizarin oldinlari 1869
yilga qadar Janubiy Yevropada o`sadigan marena o`simligi ildizidan olinar edi.
78
1869 yildan boshlab zavod miqyosida, 1873 yildan esa sanoat miyosida ishlab
chiqarila boshlandi.
O
O
OH
OH
alizarin yoki 1,2–dioksiantraxinon
Alizaringa Al(OH)
3
qo`shilsa och qizil rang, Fe(OH)
3
qo`shilsa to`q binafsha
rang, Cr(OH)
3
qo`shilsa yashil rang hosil bo`ladi hamda bo`yoq sifatida ishlatiladi.
Fenantren–C
14
H
10
antratsenning izomeri bo`lib, toshko`mir smolasidan
olinadi. Fenantren 101
0
C da suyuqlanadigan kristall modda. Fenantren molekulasi
ham uchta kondensirlangan benzol halqasidan iborat. Fenantrenning 1–4 va 5–8
uglerod atomlarini tutgan chetki halqalari benzolga o`xshash aromatik xususiyatga
ega. O`rta halqaning 9–10 uglerod atomlari orasidagi qo`shbog` deyarli rasmiy
qo`shbog` xususiyatiga ega bo`lib, fenantren 9–10 holatlarda to`yinmaganligini
namoyon qiladi va bromni oson biriktirib oladi.
Fenantren halqasi bir necha fiziologik ta`sir ko`rsatish xususiyatiga ega
bo`lgan birikmalar asosini tashkil etadi. Qisman gidrogenlangan fenantren yadrosi
morfin, kodein alkaloidlari, yurak glikozidlari, jinsiy gormonlar va ba`zi bir
vitaminlar molekulasining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun fenantren asosida
olingan moddalarning ko`pchiligi tibbiyotda qo`llaniladi.
Ishlatilishi. Aromatik uglevodorodlardan sanoatda plastik massalar
(plastmassalar), bo`yoqlar, dori–darmonlar, portlovchi moddalar, erituvchilar,
lavsan tolalari va o`simliklarning zararkunanda hashoratlariga qarshi ishlatiladigan
moddalar olinadi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Kondensirlangan aromatik uglevodorodlar–molekulasida o`zaro birikkan
ikki va undan ortiq benzol halqasi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar.
79
–izomerlar'>Naftalin–C
10
H
8
kondensirlangan ikkita benzol halqasidan tashkil topgan
aromatik uglevodorod.
–izomerlar–molekuladagi 1, 4, 5, 8 uglerod atomlari bilan birikkan
vodorodlar.
–izomerlar–molekuladagi 2, 3, 6, 7 uglerod atomlari bilan birikkan
vodorodlar.
Antratsen–C
14
H
10
o`zaro uchta kondensirlangan benzol halqasidan iborat
bo`lgan aromatik uglevodorod.
Antraxinon–sariq kristall modda, 286
0
C da suyuqlanadi.
Alizarin (1,2–dioksiantraxinon)–ignasimon qizil rangli kristall modda, 290
0
C da suyuqlanadi, suvda deyarli erimaydi.
Fenantren–C
14
H
10
antratsenning izomeri bo`lib, toshko`mir smolasidan
olinadiga, 101
0
C da suyuqlanadigan kristall modda.
Takrorlash uchun savol va masalalar
1. Qanday turdagi aromatik uglevodorodlar kondensirlangan aromatik
uglevodorodlar deb ataladi, ularga qaysi moddalar misol bo`ladi?
2. Naftalinning molekula og`irligi va tuzilishi qaysi olimlar tomonidan aniqlangan?
3. Naftalinda qanday izomeriya turlari mavjud bo`ladi?
4. Naftalinning tuzilish formulasini yozing va fizikaviy xossalarini aytib bering.
5. Naftalinning xlorlanish, nitrolanish va sulfolanish reaksiya tenglamalarini
yozing.
6. Naftalin xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?
7. Antratsenning tuzilish formulasini yozing va fizikaviy xossalarini aytib bering.
8. Antraxinon qanday yo`l bilan olinadi?
9. Antraxinonning tuzilish formulasini yozing, fizikaviy xossalarini aytib bering.
10. Alizarinning tuzilish formulasini yozing, fizikaviy xossalarini aytib bering.
11. Alizarin qanday usul bilan olinadi?
12. Fenantrenning tuzilish formulasini yozing, fizikaviy xossalarini aytib bering.
13. Kondensirlangan aromatik uglevodorodlardan xalq xo`jaligida qanday
maqsadlarda foydalaniladi?
80
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
14–Mavzu: Uglevodorodlarning galogenli hosilalari, izomeriyasi va
nomenklaturasi.
Reja.
1. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari tushunchasini;
2. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari izomeriyasi va nomenklaturasini;
3. Uglevodorodlarning galogenli hosilalarining olinish usullari.
Yangi darsning bayoni.
Uglevodorodlar molekulasidagi bir yoki bir nechta vodorod atomlarining bir
yoki bir nechta galogen atomlariga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik
birikmalar uglevodorodlarning galogenli hosilalari deb ataladi.
Uglevodorodlarning galogenli hosilalari uglevodorod radikalining tabiatiga
qarab to`yingan va to`yinmagan galogenli hosilalarga, molekula tarkibidagi
galogen atomlari soniga qarab esa bir, ikki va ko`p galogenli hosilalarga bo`linadi.
81
To`yingan uglevodorodlarning monogalogenli hosilalari umumiy
C
n
H
2n+1
Hal (bu yerda Hal=F, Cl, Br, J) formula bilan ifodalanadi. Bu birikmalar
ham uglevodorodlar kabi kimyoviy xossalari jihatidan o`xshash, tarkibi jihatidan
bir yoki bir necha CH
2
= guruhiga farq qiladigan moddalarning gomologik qatorini
hosil
qiladi.
To`yingan
uglevodorodlarning
monogalogenli
hosilalari
galogenalkillar deb ham ataladi, buning sababi C
n
H
2n+1
–alkil radikali hisoblanadi.
Tuzilishi,
izomeriyasi
va
nomenklaturasi.
Metan
va
etanning
monogalogenli hosilalari izomerga ega emas, chunki metan va etan molekulasidagi
vodorod atomlarining qiymati teng bo`lganligi uchun ularning har bir vodorod
atomini bir atom galogen bilan almashtirilganda ham bir xil turdagi birikmalar
hosil bo`ladi:
CH
3
–Hal CH
3
–CH
2
–Hal
Propan molekulasidagi metil yoki metilen radikalining bir vodorod atomi
galogenga almashinishi natijasida turli xil birikmalar, ya`ni izomerlar hosil bo`ladi:
C H
3
C H
2
C H
2
C l
C H
3
C H
C l
C H
3
1–xlorpropan 2–xlorpropan
Ratsional nomenklatura bo`yicha galogenalkillar nomlanganda tegishli bir
valentli uglevodorod radikali nomiga ftorid, xlorid, bromid, yodid so`zlari qo`shib
nomlanadi, masalan:
CH
3
–Br CH
3
–CH
2
–Cl CH
3
–CH
2
–CH
2
–J
metil bromid etil xlorid propil yodid
Monogalogenli hosilalarda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi uglerod
atomlari bilan galogenlar bog`lanishi mumkin. Shuning uchun ratsional
nomenklaturaga ko`ra ularning nomlari birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi galogen
alkillar deb ataladi.
Xalqaro nomenklatura bo`yicha monogalogenli hosilalar nomlanganda
dastlab galogen atomi bilan bog`langan uglerod atomining zanjirdagi holati
ko`rsatiladi, so`ngra galogen va uglevodorod nomi aytiladi, masalan:
82
C H
3
C H
2
C H
2
C H
2
B r
C H
3
C H
B r
C H
2
C H
3
1–brombutan 2–brombutan
Agar monogalogenli hosila zanjiri tarmoqlangan bo`lsa, asosiy zanjir
galogenga yaqin turgan uglerod atomidan boshlab raqamlanadi. Keyin asosiy
zanjirdagi tarmoqlangan uglerod raqami, tarmoqlangan radikal nomi, so`ngra
galogen birikkan uglerod raqami, galogen va asosiy zanjir nomi aytiladi, masalan:
C H
3
C H
C H
C H
3
C H
3
F
C H
2
C H
C H
3
C H
2
C H
2
C H
3
C l
3–metil–2–ftor butan 2–metil–1–xlor pentan
Olinish usullari. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari asosan quyidagi
usullar yordamida olinadi:
1. Alkanlarga galogenlarni bevosita ta`sir ettirish:
4
2
3
2
2
2
2
3
2
4
CCl
HCl
Cl
CHCl
HCl
Cl
Cl
CH
HCl
Cl
Cl
CH
HCl
Cl
CH
Bu usulning asosiy kamchiligi shundan iboratki, hosil bo`lgan galogenli
hosilalar toza holda bo`lmay, balki mono–, di–, tri– va tetra– galogenli hosilalar
aralashma holida bo`ladi.
2. Spirtlarga galogen vodorodlar, shuningdek, fosfor va oltingugurtning
galogenli birikmalarini ta`sir ettirish:
C
2
H
5
OH + HBr
C
2
H
5
Br + H
2
O
3C
2
H
5
OH + PJ
3
3C
2
H
5
J + H
3
PO
3
C
2
H
5
OH + O=SCl
2
C
2
H
5
Cl + SO
2
+ HCl
3. Etilen qatori uglevodorodlarga vodorod galogenidlarni biriktirish:
C H
3
C H = C H
2
+
H C l
C H
3
C H
C l
C H
3
4. Etilen qatori uglevodorodlarga galogenlarni biriktirish:
C H
3
C H = C H
2
+
C H
3
C H
C l
C H
2
C l
C l
2
83
5. Aldegid va ketonlarga fosfor (V) galogenidni ta`sir ettirish:
CH
3
–CH=O + PJ
5
CH
3
–CHJ
2
+ POJ
3
CH
3
–CO–CH
3
+ PJ
5
CH
3
–CJ
2
–CH
3
+ POJ
3
6. Alkanlarning digalogenli hosilalaridan vodorod galogenidni siqib chiqarib
yuborish:
CH
2
F–CH
2
F
CH
2
=CHF + HF
CH
3
–CHF
2
CH
2
=CHF + HF
Fizikaviy xossalari. Monogalogenli hosilalar ichida metil, etil, propil
ftoridlar, metil, etil xloridlar va metil bromid odatdagi sharoitda gazlar.
Galogenalkillarning o`rta vakillari suyuqliklar, yuqori vakillari esa qattiq
moddalardir. Galogen atom og`irligining ortib borishi bilan galogenalkillarning
qaynash haroratlari va nisbiy zichliklari ortib boradi.
Har bir galogenalkilning gomologik qatorida galogenalkil molekula og`irligi
ortib borishi bilan uning nisbiy zichligi kamayib, qaynash harorati ortib boradi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Uglevodorodlarning galogenli hosilalari–uglevodorodlar molekulasidagi
bir yoki bir nechta vodorod atomlarining bir yoki bir nechta galogen atomlariga
almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar.
Galogenalkillar–to`yingan uglevodorodlarning monogalogenli hosilalari.
Uglevodorodlarning monogalogenli hosilalari–molekulasi tarkibida bitta
galogen atomi bo`lgan organik birikma.
Uglevodorodlarning digalogenli hosilalari–molekulasi tarkibida ikkita
galogen atomi bo`lgan organik birikma.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari deb qanday organik birikmalarga
aytiladi?
2. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari qanday turlarga bo`linadi?
3. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari qanday umumiy formula bilan
ifodalanadi?
84
4. Ratsional nomenklatura bo`yicha uglevodorodlarning galogenli hosilalari
qanday nomlanadi?
5. Xalqaro nomenklatura bo`yicha uglevodorodlarning galogenli hosilalari qanday
nomlanadi?
6. Uglevodorodlarning monogalogenli hosilalari qanday usullar bilan olinadi?
7. Uglevodorodlarning digalogenli hosilalari qanday usullar bilan olinadi?
8. Uglevodorodlarning galogenli hosilalari qanday fizikaviy xossalarni namoyon
qiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
15–Mavzu: Etilxlorid, yodoform, xloroform, ftorotan, vinil xlorid.
Reja.
1. Uglevodorodlarning galogenli hosilalarining kimyoviy xossalarini;
2. Etilxlorid, yodoform, xloroform, ftorotan, vinilxloridlarni.
Yangi darsning bayoni.
85
Kimyoviy xossalari. Monogalogenli hosilalar (xlor va bromalkillar) yashil
rangli hoshiyali alanga berib yonadi.
Uglevodorodlarning galogenli hosilalari kimyoviy reaksiyalarga yaxshi
kirishadigan organik birikmalar hisoblanadi. Bunga sabab ko`pchlik galogenli
hosilalar molekulasi qutblangan, masalan, CH
3
–X molekulasida to`rtta kovalent
bog` bo`lib, ularda uglerod–galogen kovalent bog`lanish qolgan uchta uglerod–
vodorod kovalent bog`lanishdan farq qiladi.
Uglerod–galogen bog`da umumiy juft elektronlar zichligi elektrmanfiyroq
bo`lgan galogenga tomon ko`proq siljigan bo`lib, buning natijasida galogen qisman
manfiy zaryadlanadi, uglerod qisman musbat zaryadlanadi, ya`ni molekula
qutblanishi sodir bo`ladi:
H
3
C
: Hal
Uglevodorodlarning galogenli hosilalari quyidagi kimyoviy reaksiyalarga
kirishadi:
1. Natriy metali yordamida galogenli hosilalardan to`yingan uglevodorodlar
olish (Vyurs reaksiyasi):
CH
3
–Cl + 2Na + Cl–CH
3
CH
3
–CH
3
+ 2NaCl
2. Galogenli hosilalarni qaytarish usuli bilan alkanlar olish reaksiyasi:
C
n
H
2n+1
–Hal + H
2
C
n
H
2n+2
+ HHal
3. Galogenli hosilalardagi galogen atomini gidroksil guruhiga almashtirish
reaksiyasi:
a) suv ta`sir ettirilganda reaksiya juda sekin amalga oshadi:
C
2
H
5
F + HOH
C
2
H
5
OH + HF
b) ishqor ta`sir ettirilganda reaksiya oson sodir bo`ladi:
C
2
H
5
Cl + NaOH
C
2
H
5
OH + NaCl
c) kumush gidroksid ta`sir ettirilganda reaksiya juda tez sodir bo`ladi:
C
2
H
5
Cl + AgOH
C
2
H
5
OH + AgCl
4. Magniy organik birikmalarning hosil bo`lish reaksiyasi:
C
2
H
5
–J + Mg
C
2
H
5
–Mg–J
86
Magniy organik birikmalarni hosil qilish reaksiyasi birinchi marta fransuz
kimyogari Grinyar tomonidan amalga oshirilgan, shuning uchun bu reaksiya
Grinyar reaksiyasi, hosil bo`lgan moddaning efirdagi eritmasi Grinyar reaktivi
deb ataladi.
5. Galogenli hosilalarni kumush nitrat bilan spirtli eritmada qizdirilganda
nitrat kislota efirlari hosil qilinadi:
C
3
H
7
–Cl + AgO–NO
2
C
3
H
7
–O–NO
2
+ AgCl
6. To`yinmagan galogenli hosilalarning kimyoviy xossalari molekulada
galogen
atomining
joylashgan
o`rniga
bog`liq
bo`ladi.
Alkenlarning
monogalogenli hosilalari galogen atomining joylashgan o`rniga qarab ikki turga
bo`linadi:
1. Galogen qo`shbog` tutgan uglerod atomiga birikkan galogenli hosilalar.
2. Galogen oddiy bog` tutgan uglerod atomiga birikkan galogenli hosilalar.
Birinchi tur to`yinmagan galogenli hosilalarda galogen uglerodga
mustahkam bog`langan bo`lib qo`zg`aluvchan emas, shuning uchun nukleofil o`rin
olish reaksiyalariga kirishmaydi. Buning sababi, ularning molekulalaridagi galogen
atomining erkin elektronlar jufti qo`shbog` tomon siljiydi, C–Cl bog`ining uzunligi
qisqaradi, buning natijasida qo`shbog`li uglerod atomlari qisman musbat va manfiy
qutblanib qoladi:
..
2
Cl
CH
СH
Qo`shbog`li
uglerod
atomlarining
qutblanishi
ularning
oson
polimerlanishiga sabab bo`ladi hamda ular oson polimerlanib, yuqori molekulali
birikma hosil qiladi.
Ikkinchi tur to`yinmagan galogenli hosilalarda galogen atomi to`yingan
galogenli hosilalar kabi qo`zg`aluvchan, shuning hisobiga ular nukleofil o`rin olish
reaksiyalariga oson kirishadi:
CH
2
=CH–CH
2
–F + NaOH
CH
2
=CH–CH
2
–OH + NaF
CH
2
=CH–CH
2
–Cl + NH
3
CH
2
=CH–CH
2
–NH
2
+ HCl
87
To`yinmagan uglevodorodlarning galogenli hosilalari alkenlar kabi birikish
va oksidlanish reaksiyalariga ham kirishadi. Birinchi tur galogenli hosilalar qiyin,
ikkinchi tur galogenli hosilalar esa oson oksidlanadi.
Shunday qilib, galogenli hosilalar asosida organik birikmalarning turli xil
sinflariga mansub bo`lgan ko`plab birikmalarni sintez qilish mumkin.
Etil xlorid–C
2
H
5
Cl odatdagi sharoitda +12
0
C da qaynaydigan gaz bo`lib,
sovitilganda oson bug`lanuvchan suyuqlikka aylanadi. Sanoatda suvsiz AlCl
3
yoki
FeCl
3
katalizatorlari ishtirokida etilenni gidroxlorlash usuli bilan olinadi:
CH
2
=CH
2
+ HCl
CH
3
–CH
2
–Cl
Bundan tashqari, etil spirtiga yangi hosil qilingan HCl ta`sir ettirish yo`li
bilan ham olinadi:
C
2
H
5
OH + HCl
C
2
H
5
Cl + H
2
O
Etil xlorid tetraetilqo`rg`oshin tayyorlashda ko`p miqdorda ishlatiladi.
Tetraetilqo`rg`oshin esa benzinning oktan sonini oshirish uchun ishlatiladi.
Suyuq etil xlorid qaynaganda katta miqdorda issiqlik yutiladi. Agar odam
tanasining biror qismiga etil xlorid purkalsa, u tezda bug`lanib ketadi va tananing
shu qismi muzlaydi. Shuning uchun etil xlorid tibbiyotda kichikroq operatsiya
jarayonlarida og`riqni qoldiruvchi dori moddasi sifatida ishlatiladi.
Yodoform–CHJ
3
och–sariq yoki sariq rangli, o`ziga xos o`tkir hidli qattiq
kristall modda, 120
0
C da suyuqlanadi. Sanoatda etil spirtiga ishqoriy muhitda yod
ta`sir ettirib olinadi. Reaksiya bir necha bosqichda amalga oshadi:
a) J
2
+ NaOH
NaJ + HOJ
HOJ + NaOH
H
2
O + NaOJ
NaJ + O
b ) C H
3
C H
2
O H
+
O
C H
3
C
H
O
+
H
2
O
c ) C H
3
C
H
+
C J
3
C
H
O
+
H
2
O
3 H O J
O
d )
+
C J
3
C
H
O
+
N a O H
C H J
3
H
C
O N a
O
Tibbiyotda yodoform antiseptik dori vositasi sifatida qo`llaniladi.
88
Xloroform–CHCl
3
o`ziga xos hidli, 62
0
C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik
bo`lib, suvdan deyarli 1,5 marta og`ir, suvda amalda erimaydi, organik
erituvchilarda yaxshi eriydi. Xloroform ko`pgina organik moddalarni (yog`larni)
yaxshi eritadi, shuning uchun erituvchi sifatida ishlatiladi.
Sanoatda asosan quyidagi usullar bilan olinadi:
1. Etil spirtiga xlorli ohak ta`sir ettirish:
a) Ca(OCl)
2
+ 2HOH
Ca(OH)
2
+ 2HOCl
Ca(OCl)
2
CaCl
2
+ 2O
b ) C H
3
C H
2
O H
+
O
C H
3
C
H
O
+
H
2
O
O
H O C l
3
H
2
O
+
O
C C l
3
C
H
+
C H
3
C
H
c )
d )
+
C C l
3
C
H
O
C a ( O H )
2
C H C l
3
+
( H
C O
O )
2
C a
2. Xloralgidratga ishqor qo`shib qizdirish:
C C l
3
C
H
O
. H
2
O
+
N a O H
C H C l
3
+
H
C
O N a
O
+
H
2
O
3. Atsetonga xlor va ishqor ta`sir ettirish:
2CH
3
–CO–CH
3
+ Cl
2
2CH
3
–CO–CCl
3
+ 6HCl
2CH
3
–CO–CCl
3
+Ca(OH)
2
2CHCl
3
+ (CH
3
COO)
2
Ca
Xloroform ozroq hidlanganda hushdan ketkazadi, kuchli narkotik ta`sirga
ega, shuning uchun tibbiyotda xirurgik operatsiyalar vaqtida narkoz sifatida
ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |