O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Fotoelektrik o'zgartgichlar. 
Fotoelektrik o'zgartgichlarda yorug'lik oqimining o'zgarishi elektr signalga 
aylantiriladi. Ushbu o'zgartgichlarda 3 xil fotoeffekt ishlatiladi: 
1. Tashqi fotoeffekt - elektron lampalarda katoddan elektronlarning uchib 
chiqishi natijasida emissiya toki hosil bo'lishiga asoslangan. 
2.Ichki fotoeffektda yoritish intensivligiga bog'liq yarim o'tkazgichlarning 
qarshiligi o'zgaradi. Bunday fotoelementlar fotoqarshiliklar deb ataladi. 

---

23 
3. Ventil fotoeffektda yoritiladigan o'tkazgich va yoritilmaydigan o'tkazgich 
qatlamlari o'rtasida yupqa qatlamda yorug'likka bog'liq elektr yurituvchi kuch hosil 
bo'ladi. Bu yerda elektronlar yarim o'tkazgichdan o'tkazgichga qarab yo'naladi. 
Tashqi fotoeffektli fotoelementlar fotosezgir material katodli gaz bilan to'ldirilgan 
vakuumli lampadan, metalla aylana yoki plastina ko'rinishidagi anoddan tuzilgan. 
Katodni nur energiyasi bilan qizdirilganda, undan elektron uchib chiqadi. 
 
1.10-rasm. Tashqi fotoeffektli o'zgartgichning sxemasi 
Anod va katod o'rtasida elektrik maydon hosil bo'ladi (1.10.rasm) va o'z 
elektronlarini musbat zaryadlangan anodga tomon yo'naltiradi. Vakuumli 
fotoelementlar inersiyasiz bo'ladi. Tashqi fotoeffektli fotoelementlar hosil qiladigan 
tok kam, shuning uchun ularni kuchaytirgichsiz ishlatish mumkin emas.
Ichki fotoeffektli fotoelementlar yuzasiga yupqa nur sezuvchi yarim o'tkazgich 
2 qoplangan kvarsli va shisha plastinadan iborat (1.11 - rasm). 

---

24 
1.11-rasm. Ichki fotoeffektli o'zgartgichning sxemasi 
Elektrodlar 3 yordamida fotoelementlar elektrik zanjirga ulanadi. Yarim 
o'tkazgich yorug'lik nuri bilan qizdirilganda, unda erkin elektronlar hosil bo'lib, 
o'tkazuvchanligi ortadi va qarshiligi kamayadi. Fotoelementning qarshiligini 
o'zgarishi zanjirda tok kuchini o'zgartiradi.
Ventil fotoeffektli fotoelementlar kuchlanish manbaisiz ishlashi mumkin, 
chunki yorug'lik oqimi ta'sirida ular o'zi tok manbai bo'lib qoladi. (1.12- rasmda) 
ventilli fotoeffekt sxemasi keltirilgan. 
1.12-rasm. Ventil fotoeffektli o'zgartgichning sxemasi 

---

25 
Yarim o'tkazgich 2 qatlami bilan qoplangan po'lat plastinka 1 yuzasiga oltin 
qatlam 4 quyilgan. Yarim o'tkazgich va oltin plenka orasiga qatlam 3 qoldirilgan. 
Metall aylanachalar 5 orqali fotoelement elektrik zanjirga ulanadi.
Fotoelementga yo'nalgan yorug'lik nuri oltin plenkadan o'tib yarim o'tkazgichda 
yutiladi va elektronlar hosil bo'ladi. Bu elektronlar oltin plenka elektronlari bilan 
reaksiyaga kirishib, uni manfiy o'zi esa musbat zaryadlanadi. Fotoelement elektr 
zanjirga ulansa, tok hosil bo'ladi.