O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

 
 
 

---

19 
Induksion o’zgartgichlar. 
Induksion o’zgartgichlar chiziqli va burchakli siljishlar tezligini o’lchash uchun 
ishlatiladi. Bu o’zgartgichlar turkumiga selsin'lar va taxogeneratorlar kiradi. Ikki va 
undan ortiq bir-biri bilan mexanik boglanmagan vallarni burchakli xarakatini 
distansion uzatish sxemalarida sel'sinlar keng qullaniladi. Avtomatlashtirish 
sxemalarida kupincha bir fazali sel'sinlar ishlatitladi. Ular konstruktiv o’zgaruvchan 
tokli elektrik mashinalar kabi tayyorlanib, ikkita cho’lg’amdan iborat. Ulardan biri 
qo’zg’atuvchi chulg’am deb ataluvchi statorda joylashgan bir fazali, ikkinchisi esa 
sel'sinning silindrik rotorida joylashgan sinxronlash chulg’ami deb ataluvchi uch 
fazali simmetrikdir. Sel'sinlar indikatorli va transformatorli rejimda ishlaydi. 
1.7-rasm. Indikatorli rejimda ishlaydigan bir fazali sel'sinning ulash sxemasi. 

---

20 
 
1.8-rasm. Transformatorli rejimda ishlaydigan bir fazali sel'sinning ulash 
sxemasi. 
1.7- rasmda indikator rejimda ishlaydigan bir fazali sel'sinning ulash sxemasi 
keltirilgan. Bu sxema ikki konstruktiv bir xil va bir - biri bilan elektrik bog'langan 
SD - sel'sin datchik va SP - sel'sin qabul qiluvchidan iborat. Sel'sin datchik 
noelektrik kattalikni (burchakli harakatni) elektrik (kuchlanish yoki tok) katalikka, 
sel'sin qabul qiluvchi esa elektrik signalni burchakli harakatga aylantirib beradi yoki 
burchak yo'nalishiga mos elektrik signal ishlab chiqaradi.
Sel'sin datchik va sel'sin qabul qiluvchilarning qo'zg'atish cho'lg'ami OV bitta 
o'zgaruvchan tokli kuchlanish manbaidan ozuqa oladi. 3 fazali sinxronlash 
cho'lg'amlari esa bir - biriga qarama - qarshi ulanadi. Datchik va qabul qiluvchining 
qo'zg'atish cho'lg'amida OV oqayotgan o'zgaruvchi tok ulardagi FD va FP magnit 
oqimlarini o'zgartiradi va natijada sinxronlash cho'lg'amlarida elektr yurituvchi kuch 
hosil bo'ladi. Agar datchik va qabul qiluvchi rotorlari bir xil burchakka burilgan 
bo'lsa, sinxronlash cho'lg'amlarida qiymat jihatdan bir xil va qarama - qarshi 
yo'nalgan elektr yurituvchi kuch hosil bo'ladi. Demak ulanadigan o'tkazgichlarda tok 
bo'lmaydi. Agar sel'sin datchik rotorining qandaydir burchak ostida bursak va shu 
holatda ushlab tursak, elektr yurituvchi kuch tengligi buzilib, sinxronlash 
cho'lg'amlarida tok hosil bo'ladi.
Hosil bo'lgan toklar qo'zg'aluvchi cho'lg'amlar FD va FP magnit oqimlari bilan 
o'zaro ta'sirlanib, bir-biriga qarama-qarshi yo'nalgan sel'sin elektromagnit 
momentlari hosil bo'ladi. Sel'sin datchik rotori to'xtagan va sel'sin qabul qiluvchi 
rotori erkin holda turganda, aylanuvchi moment Mp ta'sirida sel'sin - qabul qiluvchi 

---

21 
rotori sel'sin-datchik rotori burilishiga teng burchakka buriladi. Haqiqatda qabul 
qiluvchi rotori datchik rotori holatini to'liq egallay olmaydi. Doimo ishqalanish 
kuchi ta'sirida, sel'sinlar konstruktiv tayyorlanishi natijasida paydo bo'ladigan 
datchik rotori va qabul qiluvchi rotorlari burilishlari o'rtasida burchak farqi bo'ladi.
Bu yerda qabul qiluvchi sel'sin bir fazali cho'lg'ami o'zgaruvchan tok manbaiga 
ulanmasdan, kuchaytirgich uning kirishiga ulanadi va chiqish cho'lg'ami deb ataladi. 
Uning uch fazali sinxronlash cho'lg'ami qo'zg'atish cho'lg'ami vazifasini bajaradi va 
sel'sin datchik SD ning uch fazali sinxronlash cho'lg'ami bilan bog'langan sel'sin 
rotorlari o'rtasidagi burchak farqi hosil bo'lganda qabul qiluvchi sel'sinning chiqish 
cho'lg'amlarida Uchiq kuchlanish hosil bo'ladi, kuchaytirgich U da kuchaytirilib ijro 
etuvchi dvigatelning boshqarish cho'lg'amiga beriladi. Ijro etuvchi dvigatel' qabul 
qiluvchi sel'sin rotorining sel'sin rotorlari o'rtasidagi burchak farqi nolga teng 
bo'lgunga qadar aylantiriladi.