O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1.7 Qalay va qo’rg’oshining biologik ahamiyati.
Qoʻrgʻoshin Pb. Organizmning 1·10­4% ni tashkil etadi. Havoda 0,01mg/kg. Ma’lum miqdorda tuproq­ da uchraydi. Qoʻrgʻoshin atsetat miqdorining 145mg/kg gacha ortishi letal holat keltirib chiqaradi. U motor yoqilgʻisi tarkibida boʻlib, atmosferada yigʻiladi va havoni ifloslaydi. Nafas olish yoʻllari orqali uning bugʻlari alveo­ lalarda, bronxiolalarda toʻplanadi va oʻpkaga soʻriladi. Qoʻrgʻoshinning asosiy qismi qizil qon tanachalarida toʻplanadi (40–45%). Qoʻrgʻoshin hujayralarning protoplazmasi uchun zaharli hisoblanadi.
Qoʻrgʻoshin qondan toʻqimalarga oʻtib, ma’lum vaqt ichida jigarda, buyrakda, mushaklarda, qisman taloqda, miya va suyak toʻqimalarida toʻplanadi. Qoʻrgʻoshin – SH sulfgidril guruhlar bilan bogʻlanishga moyil boʻlgani uchun, oltingugurt saqlovchi oqsillar bilan bogʻlanib qoʻrgʻoshin albuminatlarini hosil qiladi.
Qoʻrgʻoshin albuminarlarinining hosil boʻlishi qoʻrgʻoshin ionining aktivligini kamaytirsada, –SH guruhni blokadalashi qator almashinuv jarayonlarini buzadi. Qondagi qoʻrgʻoshinning asosiy qismi qizil qon tanachalari membranalaridagi –SH, –PO43­ guruhlari bilan bogʻlanib ularning gemolizlanishiga olib keladi.
Qoʻrgʻoshin ionlari bilan zaharlanish milklarda dogʻlar hosil boʻlishiga, asab sistemasining va buyrak funksiyasining buzilishigaolib keladi, qoʻrgʻoshinli anemiyani (plumbumizm) keltirib chiqaradi. Suyaklarda qoʻrgʻoshin miqdori ortsa, Ca₂+ ionlari miqdori kamayadi va suyaklar deformatsiyasiga olib keladi.
Qoʻrgʻoshin bilan zaharlanish belgilari: quvvatsizlik, kamqonlik, bosh aylanishi, shol, tutqanoq. Qoʻrgʻoshin bilan zaharlanganda davolash uchun tuxum oqsili, askorbin kislota ishlatiladi.
Qalay Sn. Bu metall organizmda 1·10­4 % ni tashkil etadi. Organizmga oziqa bilan sutkasiga 1 mg tushib turadi, konservalangan mahsulotlarda uning miqdori 38 mg gacha yetadi. Qalay bilan zaharlanish sababi shuki u benzin tarkibida Sn(С₂Н₅) koʻrinishida boʻladi va jigar, oʻpka, buyrak va eritrotsitlarda toʻplanadi. Qalayning noorganik birikmalari unchalik zaharli emas ammo qalayning organik birikmalari ancha zaharli.
Qalay asosan organizmda jigar, buyrak, mushaklar, qon va oʻpka tarkibiga kiradi. U anemiyani chaqiradi, oqibatda qizil qon tanachalari va gemoglobin kamayadi. Uning organizmda koʻpayishi teri, yuqori nafas olish a’zolarini zaharlaydi va asab kasalliklarini chaqiradi. Qalay bilan zaharlangan 59% kasallarda ensefalopatiya, 38% aqliy zaiflik kuzatiladi.