O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

ijtimoiy fatsilitatsiya
nomini oldi, uning mohiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat 
mahsullariga uning yonida bo‘lgan boshqa individlarning bevosita ta’siri bo‘lib, bu 
ta’sir avvalo sensor kuchayishlar hamda ish-harakatlarning, fikrlashlarning 
tezligida namoyon bo‘ladi. Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt ham 
kuzatildi, ya’ni, boshqalar ta’sirida individ reaksiyalaridagi tormozlanish 
faoliyatining susayishi holatlari kuzatildi. Bu xodisa fanda 
ingibitsiya
nomini oldi.
Rossiyalik olim V.M.Bexterev o‘kazgan tajribalarda sinaluvchilarga 5 
daqiqa davomida birorta mashhur faylasufning chala aytilgan fikrlarini davom 
ettirish kerak bo‘lgan. Topshiriq tanholikda ham va guruh ichida ham o‘tkazilgan. 
Guruhlar tasnifi
Soniga kora
kichik
o'rta
кatta
Umumiy 
tuzilishiga 
ko'ra
birlamchi
ikkilamchi
O'zaro munosabatiga 
ko'ra
rasmiy
norasmiy
Muddatiga 
ko'ra
qisqa 
muddatli
uzoq 
muddatli
Mavjud bo'lishiga ko'ra
shartli
real
Маnsubligiga 
ko'ra
inguruh
autguruh
referent 
guruh
Rivojlanish darajasiga 
ko'ra
ijtimoiy 
rivojlangan
primitiv

---

230 
V.M.Bexterevning 
fikricha, 
guruhning 
ishtiroki 
kishilarning 
fikrlashiga 
tormozlovchi ta’sir ko‘rsatadi.
1.
Sinaluvchi guruhda oddiy topshiriqlarni bajarganda, uni tez lekin biroz 
sifatsiz bajaradi. 
2.
Guruh mantiqiy fikr yurititishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki 
topshiriqlarning 70 % javobi tanholikda topilgan. 
3.
Turli tomon shovqinlarga nisbatan sezgirlik pasayib, og‘riqqa chidamlilik 
ortgan. 
4.
Guruhda bo‘ladigan fikr bayon qilishda fikr va xulosalarning 
yakunlashuvi ko‘rinmagan. Demak, guruh individual fikrlarning 
umumlashishiga olib keladi.
Lekin olingan faktlarning qandayligidan qat’i nazar, olimlar uchun kichik 
guruhlar asosiy tadqiqot mavzuiga aylanib qoldi va ular natijasida qator 
qonuniyatlar ochildi.
Birinchidan, kichik guruhlarning 
hajmi,
uni tashkil etuvchi shaxslar soni 
xususida shunday fikrga kelindiki, kichik guruh “diada” ikki kishidan tortib, to 
maktab sharoitida 30-40 kishigacha deb qabul qilindi. Ikki kishilik guruh 
deyilganda, avvalo oila – yangi shakllangan oila ko‘proq nazarda tutiladi. Lekin 
samarali o‘zaro ta’sir nazarda tutilganda “plyus-munis 7 – 2” kishi nazarda tutiladi. 
Bunday guruh turli ijtimoiy psixologik tadqiqotlar uchun ham, sotsial psixologik 
treninglar o‘tkazish uchun ham qulay hisoblanadi.
Ikkinchidan, guruhning
o‘lchami
qanchalik katta bo‘lsa, uning alohida 
olingan shaxslar uchun qadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya’ni, shaxsning 
ko‘pchilikdan iborat guruhdan o‘zini tortish va uning normalarini buzishga 
moyilligi ortib boradi.
Uchinchidan, guruhning hajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo 
o‘zaro 
munosabatlar taranglashib
boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida 
mas’uliyatlarining oshishi va yaqindan bilishlari ularning o‘rtasidagi aloqalarda 
doimo aniqlik bo‘lishini talab qiladi. Munosabatlardagi har qanday disbalanslar 
ochiq holdagi ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. 

---

231 
To‘rtinchidan, agar guruh a’zolarining soni 
toq
bo‘lsa, ular o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar juft bo‘lgan holdagidan ancha yaxshi bo‘ladi. Shundan bo‘lsa 
kerak, boshqaruv psixologiyasida odamlarni biror lavozimlarga saylashda, saylov 
kompaniyalarida nomzodlarni elektoratga taqdim etishda va umuman rasmiy 
tanlovlarda guruhdagi odamlar soni toq qilib olinadi. 
Beshinchidan, shaxsning 
guruh tazyiqi
ga berilishi va bo‘ysunishi ham guruh 
a’zolarning soniga bog‘liq. Guruh soni 4-5 kishi bo‘lgunga qadar, uning ta’siri 
kuchayib boradi, lekin undan ortib ketgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan, 
ko‘chada sodir bo‘lgan baxtsiz hodisaning guvohlari soni ortib borgan sari, 
jabrlanganga yordam berishga intilish, mas’uliyat hissi pasayib boradi.
Bu qonuniyatlarni bilish, tabiiy guruhlarni boshqarish ishini ancha 
yengillashtiradi. Bu qonuniyatlar ayniqsa, maktab pedagoglari va murabbiylar 
uchun ahamiyatli hisoblanadi. Chunki ular aslida ta’lim-tarbiya jarayonida 
muayyan kichik guruhlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalaydilar, buning uchun esa 
ular mansub bo‘lgan guruh faoliyatini boshqarish, guruh orqali ayrim-alohida 
shaxsni tarbiyalashni zimmalariga oladilar.