O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Harakatlanish  organlari.  Ko‘pchilik  hayvonlarda  maxsus  harakatlanish  organlari 
rivojlangan. Bir hujayralilarda harakalanish funksiyasuini sitoplazma o‘simtasidan hosil bo‘lgan 
soxta oyoqlar, xivchinlar yoki kipriklar bajaradi. Tuban ko‘p hujayralilarda maxsus harakatlanish 
organlari bo‘lmaydi. Ular tanani bukilib  yozilishi yoki qisqarib cho‘zilishi orqali harakat qiladi. 
Ko‘p  hujayralilarda  maxsus  harakatlanish  organlari  dastlab  halqali  chuvalchanglarda  paydo 
bo‘lgan parapodiylardan iborat. Parapodiylar har bir tana bo‘g‘mida bir juftdan joylashgan tana 
o‘  simtalari  hisoblanadi.  Evolyutsiya  jarayonida  harakatlanish  organlari  ham  takomillashib, 
tayanch-  harakat  sistemasini  hosil  qiladi.  Hayvonlarning  quruqlikda  yashashga  o‘tishi  bilan 
yangi  tipdagi  tayanch-harakat  sistemasi  paydo  bo‘ladi.  Bu  sistema  tanani  yer  ustida  ko‘tarib 
turuvchi tayanch organ  ham hisoblanadi. 
Hayvonlarning harakatlanishi qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan muskul to‘qimasi bilan 
bog‘liq. Bir hujayralilar xivchinlari yoki kipriklari qisqaruvchi muskul tolalari bilan bog‘langan. 
Tuban  ko‘p    hujayralilarda  maxsus  muskul  hujayralari  bo‘shliqichlilar  ektodermasida,  to‘garak 
va  halqali  chuvalchanglar  epiteliysi  ostida  bir  yoki  ikki  qavat  bo‘lib  joylashgan.  Hayvonlarni 
qurukdikka  yashashga  o‘  tishi  bilan  tayanch-  harakat  sistemasining  tuzilishi  murakkablashib 
boradi.  Muskullar harakat  organlari atrofiga to‘planib, ularning qisqarish  kuchi  oshadi.  Harakat 
organlari bilan birga tayanch organlari ham rivojlanadi. umurtqasizlarda qattiq xitin qoplag‘ich, 
umurtqalilarda esa suyak  bajaradi. 
Sezish. Ko‘ pchilik hayvonlar faol oziq qidiradi va o‘zini himoya qiladi.  Nerv sistemasi 
hayvonlarni  tashqi  muhit  sharoitiga  moslashuviga,  binobarin  ularni  yashab  qolishiga  imkon 
beradi.  Bu  funksiyani  nerv  hujayralari  va  sezgi  organlari  bajaradi.  Tuban  ko‘p  hujayralilarda 
nerv hujayralari tarqoq joylashgan, ya‘ni markazlashmagan bo‘ladi. Evolyutsiya jarayonida tana 

---

tuzilishini  murakkablashuvi  va  hayvonlar  harakatchanligi  ortishi  bilan  nerv  sistemasi  ham 
murakkablashib boradi.  Birmuncha  sodda tuzilgan ko‘p hujayralilar  nerv  sistemasi  tana oldingi 
qismida  joylashgan  nerv  tugunlari  va  ulardan  tana  boylab  oldinga  va  orqaga  ketuvchi  nerv 
stvollaridan  iborat.  Halqali  chuvalchanglar  va  Bo‘g‘imoyoqlilar  markaziy  nerv  sistemasi 
halqumusti nerv tuguni va qorin nerv zanjirini hosil qiladi. Umurtqalilar markaziy nerv sistemasi 
bosh va orqa miyadan iborat. 
Bir  hujayralilar  suvning  tarkibiga  va  haroratiga  ta‘sirchan  bo‘ladi.  Ayrim  yashil 
xivchinlilarda  yorug‘likka  sezgir  qizil  pigment  ko‘zcha  bo‘ladi.  Birmuncha  murakkab  tuzilgan 
hayvonlarda  ko‘rish,  eshitish,  ta‘m  bilish,  hid  bilish,  tuyg‘u  organlari  rivojlangan.  Sezgi 
organlari xilma-xil tuzilgan va tananing turli qismlarida joylashgan bo‘lishi mumkin.