O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

organlar  hisoblanadi.  Ayrim  tuban  hasharotlar  (tizanurlar,  to‘g‘riqanotlilar)  yuragi  ostidagi 
amyobasimon  hujayralar  ham  qattiq  zarrachalarni  fagotsitoz  qilish  xususiyatiga  ega. 
Shu‘lalanuvchi  hasharotlarlarning  shu‘lalanuvchi  organlari  yog‘  tana  tarkibidagi  lyutserin 
moddasi kislorodli muhitda maxsus ferment ta‘sirida oksidlanishi tufayli yog‘du chiqaradi. 
Nerv  sistemasi.  Hasharotlarning  nerv  sistemasi  boshqa  bo‘g‘imoyoqlilarga  o‘xshash 
qorin  nerv  zanjiri  tipida  tuzilgan.  Markaziy  nerv  sistemasi  halqumusti  nerv  tugunlaridan  hosil 
bo‘lgan bosh miya, halqumosti nerv tuguni va qorin nerv zanjiri hamda nerv tugunlaridan iborat. 

---

Bosh  miya  uchta  bosh  bo‘imlari  gangliylarining  qo‘shilishidan  hosil  bo‘lib,  prototserebrum, 
deytotserebrum  va  tritotserebrum  bo‘limlaridan  iborat  (150-rasm).  Prototserebrum  ikki  yonida 
ko‘zlarni boshqaradigan bir juft ko‘rish bo‘laklari joylashgan. Deytotserebrum moylovlarni idora 
qiladi.  Uning  ostki  qismi  maxsus  hidlov  bo‘laklarini  hosil  qiladi.  Bosh  miyaning  uchinchi 
bo‘limi  tritotserebrumdan  yuqori  labga  nervlar  chiqadi.  Halqumosti  nerv  tuguni  mandibula, 
maksilla  va  pastki  lab  bo‘g‘imlariga  mos  keluvchi  uch  juft  gangliylarning  qo‘shilishidan  hosil 
bo‘lgan. Undan yuqori va pastki jag‘lar, pastki lablarga uch juft nervlar chiqadi. 
Hasharotlarning  murakkab  hulq-atvori  prototserebrumdagi  zamburug‘simon  tana  bilan 
bog‘liq.  Bosh  miyaning  bu  qismi  jamoa  bo‘lib  yashovchi  arilar,  termitlar  va  chumolilarda 
ayniqsa kuchli rivojlangan. Hatto bir turning har xil tabaqalariga tegishli bo‘lgan individlar bosh 
miyasining zamburug‘simon o‘simtasi turli darajada rivojlangan. Masalan, zamburug‘simon tana 
ishchi chumolilarda boshqa individlarga nisbatan kuchli rivojlangan. 
Qorin  nerv  zanjiri  uchta  ko‘krak  va  sakkiztagacha  qorin  nerv  tugunlaridan  iborat. 
Ko‘pchilik  hasharotlarda  ayrim  qorin  nerv  tugunlari  qo‘shilib  ketganligi  sababli  ularning  soni 
ancha  qisqaradi.  Ba‘zan  qorin  va  ko‘krak  gangliylari  qo‘shilib,  yaxlit  ko‘krak  nerv  massasini 
hosil  qiladi;  qorin  bo‘limida  esa  faqat  nervlarning  o‘zi  saqlanib  qoladi.  Odatda  lichinkalarning 
qorin nerv tugunlari soni voyaga yetgan hasharotlarga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Masalan, asalari 
lichinkasida qorin nerv tuguni 10 ta, voyaga yetganida esa 6 ta bo‘ladi. 
Hasharotlar  nerv  sistemasining  bosh  va  halqumosti  nerv  markazlarida  neyrosekretor 
hujayralar  joylashgan.  Hujayralarning  neyrosekretlari  aksonlar  orqali  gemolimfaga  oqib  keladi. 
Neyrosekretlar  rivojlanish,  moddalar  almashinishi,  tullash  jarayonlariga  ta‘sir  ko‘rsatadigan 
bezlar faoliyatini idora qiladi. 
Sezgi organlari. Hasharotlarn