O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Jinsiy sistemasi va ko’ payishi. Jinsiy organlari sodda tuzilgan. Ko‘ ptuklilar ayrim jinsli, 
lekin  jinsiy  dimorfizm  rivojlanmagan.  Jinsiy  bezlar  oldingi  va  oxirgisidan  tashqari  hamma  bo‘ 
g‘imlada  yoki  faqat  ayrim  jinsiy  bo‘  g‘imlarda  shakllanadi.  Gonadalar  dastlab  juda  yupqa 
peritoneal  epiteliy  bilan  qoplangan.  Yetilgan  gonadalarning  epiteliysi  yorilib,  jinsiy  xujayralar 
selom  suyuqligiga  chiqadi.  Ayrim  ko‘  ptuklilarning  jinsiy  yo‘  li  bo‘  lmaydi.  Jinsiy  hujayralar 
tana devorini yorib tashqariga chiqadi. Ko‘ pchilik ko‘ ptuklilarning jinsiy voronkasi siydik nayi 
bilan  qo‘  shilgan;  nefridiyalar  ayirish  va  jinsiy  xujayralarni  chiqarish  funksiyasini  bajaradi. 
Tuxumlar tashqi muhitda urug‘lanadi. 
Bir  qancha  ko‘  ptuklilarda  jinsiy  hujayralarning  yetilishi  oldidan  jinssiz ko‘payish  sodir 
bo‘ladi.  Bu  jarayon  jinsiy  yetilgan  bo‘g‘im  parapodiysi  va  qillarining  kuchli  rivojlanishi, 
ichakning  reduktsiyaga  uchrashi  va  tana  rangi  o‘zgarib,  tananing  keyingi  epitok  qismini  hosil 
bo‘lishidan  boshlanadi.  Chuvalchang  tanasi  epitok  qismi  qolgan  atok  qismidan  keskin  ajralib 
turadi.  Ayrim  ko‘ptuklilar  jinsiy  voyaga  yetgan  epitok  davrida  okean  tubidan  ko‘plab  suv 
yuzasiga  ko‘tarilib,  ko‘payishga  kirishadi  (80-rasm).  Tuxumlarga  to‘lgan  chuvalchanglar 
mahalliy aholi va dengiz hayvonlari uchun to‘ yimli oziq bo‘ladi. Bir qancha ko‘ptuklilar tanasi 
keyingi  epitok  qismi  atok  qismidan  uziladi.  Uzilgan  joydan  bosh,  jinssiz  atok  qismidan  
yetishmagan keyingi bo‘ g‘imlar hosil bo‘ladi.  
Ayrim  ko‘  ptuklilarning    epitok  qismi  atok  qismidan  ajralmasdan  avval  bosh  qismini 
hosil qilishi, atok esa keyingi bo‘gimni regeneratsiya qilishi mumkin (Autolytus va Myrianida). 
Ba‘zan  shakllangan  birinchi  individ  ajralguncha  uning  oldida  boshqa  yangi  individlar  hosil 
bo‘ladi.  Natijada  birdaniga  bir  nechta,  ba‘zan  30  gacha  jinsiy  individlardan  iborat  muvaqqat 
zanjir  hosil  bo‘ladi  (81-rasm).  So‘ngra  jinsiy  individlar  ajralib  ketib,  jinsiy  ko‘payishga 
kirishishadi. 
Rivojlanishi.  Ko‘ptuklilar  tuxumi  to‘liq,  lekin  notekis  maydalanadi.  Tuxumdan  ko‘ 
ptuklilar  uchun  xos  bo‘  lgan  troxofora  lichinkasi  chiqadi.  Lichinka  tanasi  yumaloq  yoki 
noksimon bo‘lib, uning tepasida bir dasta uzun kipriklardan iborat kokili bor. Lichinka tanasini 

---

bir  qator  kipriklar  belbog‘  shaklida  o‘rab  turadi.  Og‘iz  teshigidan  oldinda  joylashgan  belbog‘ 
prototrox deyiladi. Ichagi oldingi, o‘rta va orqa ichakdan iborat. Ichak bilan tana devori o‘rtasida 
birlamchi  tana  bo‘shlig‘i  bo‘ladi.  Ichakning  ikki  yonida  bir  juft  metanefridiylar  joylashgan. 
Birmuncha vaqtdan so‘ ng troxofora metamorfozga kirishadi. Uning keyingi qismi cho‘zilib, bir 
necha  bo‘g‘imni  hosil  kiladi.  Bo‘g‘imlarda  parapodiylar,  qillar  yoki  kiprikli  belbog‘lar  rivoj-
lanadi.  Shu  usulda  birlamchi  bo‘  shlikli  segmentsiz  troxofora  segmentli  metatroxoforaga 
aylanadi.  Metatroxofora  biroz  suzib  yurib,  suv  tubida  hayot  kechirishga  o‘tgach.  Uning 
hujayralari  to‘xtovsiz  bo‘linib  yangi  tana  bo‘g‘imlarini  hosil  qiladi.  Birlamchi  tana  bo‘shlig‘i 
selom  bilan  almashinadi.  Bo‘g‘imlarda  parapodiylar,  ektoderma  hisobidan  nerv  stvollari,  sezgi 
organlari, nerv gangliylari hosil bo‘ladi.  
Ekologiyasi.  Ko‘ptuklilar  -  turlarga  eng  boy  halqali  chuvalchanglar  sinfi.  Asosan 
dengizlarda yashovchi 5300 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Ular orasida suvda suzuvchi, dengiz 
tubida  o‘rmalab  yoki  balchiqqa  ko‘milib  oluvchi  hamda  ingichka  nay  ichida  o‘troq  yashovchi 
turlari  bor.  Ayrim  turlari  parazit  hayot  kechiradi.  Ko‘ptuklilarning  bir  necha  turi  chuchuk  suv 
havzalarida tarqalgan. 
Ko‘ ptuklilarning kattaligi bir necha mm dan 3 m gacha bo‘ladi. Ko‘pchilik turlari sohil 
yaqinida  suv  tubida,  ko‘  pincha  1000  m  ga  yaqin,  ba‘zan  8000  m  gacha  chuqurlikda  uchraydi. 
Planktonda  yashaydigan  turlari  tanasi  shaffof  bo‘ladi.  Suv  tubida  tarqalgan  turlari  suv  o‘  tlari 
orasida o‘ rmalab  yuradi; qum  yoki loyni kavlab kirib oladi. Qum chuvalchangi xuddi shunday 
hayot  kechiradi.  Dengiz  tubida  maxsus  naychalarda  yashaydigan  o‘  troq  ko‘ptuklilar  ayniqsa 
xilma-xil bo‘ladi. 
Amaliy ahamiyati. Ko‘ ptuklilarning ayrim turlari, masalan, palolo - Eunice virides oziq-
ovqat sifatida foydalaniladi. Suv tubida yashaydigan turlari ovlanadigan baliqlar, qisqichbaqalar 
va  boshqa  hayvonlar  uchun    oziq  bo‘ladi.  Ko‘ptuklilardan  Nereis  diversicolor  1939-1940 
yillarda Qora dengizdan Kaspiy dengiziga introduktsiya qilingan. 
Ko‘ ptuklilar daydilar va o‘troq yashovchilar kenja sinflariga bo‘linadi. 
Daydib  yuruvchi  koptuklilar  (Errantia)  kenja  sinfi.  Bu  kenja  sinfga  bosh  qismi  - 
prostomium  yaxshi  rivojlangan,  tana  bo‘g‘imlari  birmuncha  gomonom  bo‘lgan  chuvalchanglar 
kiradi.  Ko‘pchiligi  yirtqich,  erkin  yashaydi.  Dengiz  sichqoni  (Aphrodite)  tanasi  qalin  va  uzun 
qillar bilan qoplangan. Tanasi shaffof, ko‘zlari yirik bo‘ladi.  Nereis turlari jinsiy voyaga yetgan 
epitok davriga ega. 
O‘troq  yashovchi  ko‘ptuklilar  (Sedentaria)  kenja  sinfi.  Boshi  kuchsiz  rivojlangan  yoki 
reduktsiyaga  uchragan.  Parapodiylari  kuchsiz  rivojlangan.  Tanasi  ko‘pincha  bir  nechta 
geteronom  segmentlardan  iborat.  Jabralari  tanasining  ma‘lum  qismida,  asosan  boshida 
joylashgan.  Odatda  nay  ichida  yashaydi.  Chaetopterus  ko‘ptuklisi  tunda  shulalanadi. 
Qumchuvalchang Arenicola marina tanasi 30 sm gacha, qumda uya qazib  yashaydi. Serpula va