O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
Yadrolarning o’lchami va zichligi. 
Yadroning o’lchami taxminan 10
-14
M ni tashkil etadi. Unda atomning 
hamma massasi mujassamlashgan (atomning ulchami 10
-10
M ). Shuning uchun, 
yadroning zichligi oddiy moddaning zichligidan juda ham katta bo’lib, 10
14
g/sm
3
ga teng. 
Bog’lanish energiyasi 
Atom yadrosi bog’lash kuchlari bilan bir joyda ushlab turilgan A nuklondan, 
ya’ni Z proton va N =A-Z neytrondan tashkil topgan sistemadan iborat. Agar 
yadroni uni tashkil qiluvchi nuklonlarga ajratmoqchi bo’lsak bog’lash kuchining 
ta’siriga qarshi ish bajarishga to’g’ri keladi. Bu ishning kattaligi bog’lanish 
energiyasi yoki yadro barqarorligining o’lchamidir. Shuning uchun bog’lanish 
energiyasi atom yadrosining muhim xarakteristikalaridan hisoblanadi. 
Bir nuklonga to’g’ri kelgan o’rtacha bog’lanish energiyasi juda yengil 
elementlardan tashqari barcha elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni A> 
11 bo’lgan yadrolarda bir nuklonga to’g’ri keladigan o’rtacha bog’lanish 
energiyasi 7,4 dan 8,8 MeB gacha bo’lgan oraliqda yotadi. 
Neytron
n
1
0
ramz 
bilan 
belgilanadi, 
Chadvek 
(1932-y.) 
tomonidan kashf etilgan. Neytron zaryadsiz zarracha q
n
= 0, massasi: 
m
n
= 1839, m
e
= 938,5 MeV. 
Kimyoviy element yadrolarini belgilashda 
A
Z
X ramzdan foydalaniladi. X -
kimyoviy element belgisi. A -yadrodagi proton va neytronlar sonining yig'indisiga 
teng bo‘lib, 
massa
soni deb yuritiladi. Yadro tarkibidagi neytronlar soni A va Z 
ayirmasiga teng bo‘lib, N bilan belgilanadi. N= A-Z 
Zaryad soni (Z) bir xil, massa soni (A) har xil bo‘lgan yadrolar 
izotoplar
deb 
yuritiladi. Ko‘pchilik kimyoviy elementlar bir nechtadan turg‘un (stabil) 
izotoplarga egadilar. Masalan, kislorod ( 0
2
) uchta, vodorod (H
2
) uchta, 
germaniy(Ge) beshta, qalay (Sn) o‘nta izotopga ega. 
Massa soni bir xil, zaryadlar soni har xil bo‘lgan yadrolar 
izobarlar
deb 

---

39
yuritiladi. 
Tarkibida neytronlar soni N= A-Z bir xil bo‘lgan yadrolar 
izotonlar
deb 
yuritiladi. 
Zaryad va massa soni bir xil, lekin yarim yemirilish davri har xil bo‘lgan 
yadrolar izomerlar deb yuritiladi. 
Izomer
- bu ayni bir turdagi, lekin turli energetik 
holatlarda bo‘lgan yadrolardir. Bu holatlar barqaror bo’lmay, ularning har biriga 
ma’lum o'rtacha yashash vaqti to‘g‘ri keladi. 
Hozirgacha ma’lum elementlarning 2000 ga yaqin izotoplari aniqlangan. 
Ularning 1/5 - qismi turg‘un yadrolar bo‘lib, qolganlari radioaktivdir. Izotoplarning 
ko‘pchiligi sun’iy yadro reaksiyalarida hosil qilingan, ular 
transuran 
elementlardir.