O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
1 savol. Atom va atom yadrosi to‘g‘risida umumiy tushunchalar. Atom 
yadrosining tashkil qiluvchi elementlari. 
Atom
(yun. atomos – 
bo‘linmas
) – kimyoviy elementning barcha 
xossalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki 
"bo‘linmas"
nomini olgan bu zarraning ichki tuzilishi anchagina murakkab. Atom musbat 
zaryadlangan negiz (yadro) va yadro atrofida harakatlanuvchi elektronlardan 
tashkil topgan. Atom markazida barcha massasi jamlangan musbat zaryadlangan 
negiz (yadro) joylashgan; atrofida o‘lchovlari (~ 10~8 sm) Atom o‘lchovlarini 
ifodalaydigan elektron qobiqlarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. Atom 
yadrosi 
protonlar
va 
neytronlardan
tashkil topgan.
Atomdagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng (Atomdagi 
barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni elementning 
davriy tizimidagi tartib raqamiga teng. Atom elektronlarni tutib olib yoki berib, 
manfiy yoki musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi. Atomning kimyoviy xossalari 
asosan tashqi qobiqdagi elektronlar soni bilan aniqlanadi. Kimyoviy qo‘shilib, 
Atomlar molekulalar hosil qiladi. Atomning ichki energiyasi uning muhim 
ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya ma’lum (diskret) qiymatlarga ega bo‘lishi 
va u sakrashsimon kvant o‘tishlardagina o‘zgarishi mumkin. Ma’lum qiymatdagi 
energiyani yutib, Atom qo‘zg‘algan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga o‘tadi. 
Atom foton chiqarib, qo‘zg‘algan holatdan kichik energiyali holat (energiyaning 
pastroq sathi)ga o‘tadi. Atomning eng kichik energiyasiga mos sathi asosiy sath, 
Atom markazida Ze musbat zaryadli massiv yadro joylashgan, yadro atrofida – Ze 
elektronlar aylanadi.

---

35
Atom tuzilishi haqidagi fan ("Atom fizikasi" "Yadro fizikasi", "Elementar 
zarralar fizikasi" va boshqa yo‘nalishlar) nazariyasi ancha murakkab bo‘lib, 
fizikaning deyarli barcha yutuqlariga va hozirgi zamon matematik apparat 
yutuqlariga tayanadi.
 
Fan XXI asrning ikkinchi yarmiga kelib, atomning murakkab strukturaviy 
tuzilishi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘ldi. Mendeleyev (1869-y.) elementlar 
davriy sistemasini kashf etib, moddalar kimyoviy xossalarini yagona atom modeli 
nuqtai nazariyasi asosida tushuntirishga asos soldi. Elektron kashf etilib, u atom 
molekulalarning asosiy tarkibiy qismi ekanligi aniqlandi. 
Atomdagi musbat va manfiy zaryadlarning taqsimlanish xarakterini 
yaxshiroq bilish uchun mashhur ingliz fizigi Ernest Rezerford bilan uning 
xodimlari tajriba o’tkazib, α- zarra moddaning yupqa qatlamidan o’tayotganda o’z 
yo’nalishini o’zgartirishini - sochilishini kuzatdi. α - zarralar ba’zi elementlar 
radioaktiv parchalanganda katta tezlikda ajralib chikadigan geliyning ikki marta 
ionlashgan atomlari ekanligi 1909 yilda tajribalar asosida isbot qilingan.
Tomson modeli sun’iy tabiatga ega bo‘lib, ba’zi kamchiliklardan holi emas. 
Bu modelda musbat va manfiy zaryadlaming tabiati har xil qarashlar 
mavjud: 
1. Manfiy zaryadlar alohida zarrachalar atributi deb hisoblansa, musbat 
zaryadlar birday zichlik bilan taqsimlangan modda tarzida tasvirlanadi; 
2. Atomning Tomson taklif etgan sistemasi yordamida, nafaqat chiziqli 
spektrni, balki uning birorta chizig‘ini ham hosil qilib bo‘lmaydi; 
3. Bu nazariyadan foydalanib, elementlar xossalarining davriy qonunlarini 
tushuntirib bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, atom tuzilishi haqidagi masala yana 
ochiq qoladi. 
Rezerford (1911-y) tajriba natijalarini umumlashtirib, atomning yadro 
modelini taklif etdi. 
Atom butun massasi va musbat zaryadi markazi (10
-14
m)da joylashgan 
yadrodan va uning atroftda ma’lum orbita bo‘yicha harakatlanayotgan elekrondan 
iborat zaryadlar sistemasidir. 

---

36