O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

ATOM YADROSINI TASHKIL QILUVCHI ELEMENTLAR 
Elektron
– manfiy zaryadli zarracha. 
Proton
– musbat zaryadli zarracha. 
Neytron
– zaryadsiz zarracha. 
Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, atom yadrosi tarkibiga proton 
va neytronlar kiradi. Shuning uchun bu zarralar nuklonlar degan umumiy nomda 
yuritiladi (“nuklon” lotincha so’z bo’lib, yadro, mag’iz ma’nosini anglatadi). 
 
Yadro zaryadi va atom nomeri.
Atom hamma massasi mujassamlashgan musbat zaryadli juda kichik 
yadrodan va uni o’rab turgan manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan 
sistemadan iborat. Ximiyaviy elementlar jadvalida elementlar o’rni ularning atom 
og’irliklari bilan emas, balki yadro zaryadi qiymati, atom nomeri bilan belgilanadi. 
Ximiyaviy elementlar jadvalidagi bir elementdan ikkinchi elementga o’tilganda 
uning atom yadrosi zaryadi birga o’zgaradi. 
Z ~ yadrodagi musbat zaryad kattaligi bo’lib, bu elementning atom nomeriga 
mos keladi. Neytral atomdagi elektronlar soni ham Z ga teng. 
Yadroning elektr zaryadi musbat va elementar (elektron) zaryad kattaligi 
e=1,6021.10
-19
Kl ga karralidir. 
Uni Ze ko’paytma ko’rinishida ifodalanadi (bu yerda Z atom nomeri). 

---

37
Shunday qilib, berilgan atomning Mendeleyev jadvalidagi o’rnini bildiruvchi atom 
nomeri Z ham muayyan elementning ximiyaviy xususiyatini anglatadi, chunki 
barcha ximiyaviy jarayonlar elektronlarning qayta joylashishi tufayli yuz beradi. 
Elektr zaryadi atom yadrosining asosiy xarakteristikalaridan biridir; u neytral 
atomdagi elektronlar sonini, ximiyaviy, optik (energiya sathlari) va boshqa fizik 
xususiyatlarini aniqlaydi. Atom yadrodan va uning atrofida turli masofada aylanib 
yuruvchi elektronlardan tashkil topgan. 
Atom yadrosi va uni tavsiflovchi kattaliklar 
Ma’lumki, atom yadroviy tuzilishga ega bo‘lib, yadrosining o’lchami
10
-14 
- 10
-15
m chamasida (Rezerfordning α zarrachalar bilan o‘tkazgan tajribasi 
natijasiga asosan).
Agar yadroni R radiusli noshaffof shar deb olsak, bu holda neytronlar 
(energiyasi 10 MeV - dan katta) ni tez yutib oladigan yadro kesimi yuzasi πR
2
orqali aniqlanadi. Shu tariqa qator elementlar yadrolarning radiuslari 3,8*10
-15
m 
(uglerod uchun) dan 8*10
-15
m (vismut uchun) gacha bolgan oraliqda yotadi. 
Yadro fizikasida uzunlikning o’lchov birligi sifatida Fermi ishlatiladi, l fermi 
=l fm = 10
-15
m. 
Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklardan biri, zaryad 
soni (Z) hisoblanadi. Zaryad soni elementlarning davriy sistemadagi 
tartib nomeri bilan mos tushib, yadro tarkibidagi protonlar sonini, 
ularning 
konfiguratsiyasini, 
shuningdek 
kimyoviy 
spetsifik 
xususiyatlarini ham bildiradi. Vodoroddan boshqa hamma elementlaming yadrosi 
ikki xil elementar zarrachalar - protonlar va neytronlardan tashkil topgan 
boladi. 
Ular 
nuklonlar 
deb yuritiladi (nuklon, lotincha so‘z bolib 
«nuclius» 
- 
yadro 
– 
mag’iz 
ma’nosini 
anglatadi). 
Faqat 
vodorod 
atomi 
yadrosi 
bitta 
zarracha 
- 
protondan 
tashkil 
topgan. 
Proton
: 
1
1
p ramz bilan belgilanadi, zaryadi elektronning zaryad miqdoriga 
teng musbat zaryadli zarrachadir. Protonning tinch xolatdagi massasi. m
p
=1836m
c
=938,5 MeV. 

---

38
Yadro fizikasida massani energiyaning olchov birligida o ‘lchash qabul 
qilingan (Nisbiylik nazariyasi xulosalariga asosan E= Mc
2
).