O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti “Kimyo-texnologiya”

1.5. Xom – ashyo va materiallarning sarf balansi 
Markaziy Qizilqum fosforiti Toshqo‘ra konidan olingan yuvib quritilgan va 
yuvib kuydirilgan kontsentratlarning kimyoviy va dis‘erslik tarkibi quydagi 
jadvalda keltirilgan (jadval. 1,2). 

---

34 
1-jadval. 
Tashkura fosforitini kimyoviy tarkibi 
Fosforit 
Tarkibi, og‘.% 
P
2
O
5
CaO 
MgO 
CO
2
R
2
O
3
SO
3
F 
H
2
O 
H.O. 
Fosforit 
uni 
Yuvib 
quritilgan 
kontsentrat 
Yuvib 
kuydirilgan 
kontsentrat 
17,0 
24,0 
25,0 
44,6 
46,2 
48,2 
0,83 
0,94 
0,50 
15,0 
9,1 
1,3 
2,71 
0,83 
1,6 
3,02 
3,8 
2,6 
1,7 
2,8 
2,7 
1,92 
1,1 
0,98 
11,84 
7,6 
8,73 
2-jadval. 
Fosforitni disperslik tarkibi, og’. % 
Fosforit 
-2+1mm 
-
1+0,5mm 
-
0,5+0,315mm 
-0,315+0,16mm 
-
0,16mm 
Fosforit uni 
Yuvib 
quritilgan 
kontsentrat 
Yuvib 
kuydirilgan 
kontsentrat 
0,16 
0,22 
- 
3,50 
2,01 
- 
11,04 
3,46 
22,6 
58,62 
34,46 
27,8 
26,68 
59,85 
48,8 
Markaziy Qizilqum fosforit xomashyolaridan kamerali usulda oddiy 
superfosfat sulfat kislotali parchalash amalga oshiriladi. Laboratoriya sharoitida 
bizga forforli stakan, lapkalari keng meshalka, qo‘shilayotgan kislotaning 
kontsentratsiyasi aniq bo‘lishi kerak. Stakanda parchalanish vaqti 1,5-2 soat, 
harorat esa 65-75°Cda olib boriladi. 

---

35 
3-jadval. 
Kislotali superfosfata tarkibi 
Ko‘rsatkichlar 
Boyitilmagan 
ruda, H
2
SO
4
58% 
kontsentratsiyasi, 
H
2
SO
4
100% li 
me‘yori 
Yuvib 
quritilgan 
kontsentrat, 
H
2
SO
4
60% 
kon-yasi
H
2
SO
4
100% li 
me‘yori 
Yuvib 
kuydirilgan
kontsentrat,
H
2
SO
4
62% 
kontsentratsiyasi,
H
2
SO
4
100% li 
me‘yori 
P
2
O
5umm.
, og‘.% 
P
2
O
5o‘z.
, og‘.% 
P
2
O
5suv.
, og‘.% 
P
2
O
5er.
, og‘.% 
P
2
O
5o‘z. 
: P
2
O
5umm.
, % 
P
2
O
5suv. 
: P
2
O
5umm.
, % 
P
2
O
5er. 
: P
2
O
5obo‘.
, % 
H
2
O, og‘. % 
9,63 
9,02 
8,09 
4,43 
93,7 
84,0 
46,0 
15,3 
13,00 
11,80 
11,76 
6,21 
90,5 
90,4 
47,77 
16,93 
13,91 
12,11 
11,98 
2,73 
87,1 
86,2 
19,63 
10,79 
Kislotali mahsulotni donadorlashda laboratoriya sharoitida ammika gazida 
kerakli pH gacha yerkazildi. Quritash haroratini 80-95°C da, umumiy kimyoviy 
tarkibini laboratoriya sharoitida aniqlash mumkin bo‘lgan metodlardan 
foydalanildi. [
13
]. 
Bunda kislotali superfosfat ni ammoniylashda pH 4 bo‘lganda erkin fosfor 
kislotasi monokalsiyfosfat ko‘rinishida bo‘ladi. pH 5-5,5 bo‘lganida esa suvda 
eruvchan formadagi fosfor 7-10%, o‘zlashuvchan xolatdagisi esa 30% bo‘ladi.
Ammoniylashni davom ettirganimizda mahsulot pH 6,5 - 6,7 bo‘lganida 
o‘zlashuvchan fosfor tasayishini aytishimiz mumkin.
Ammoniylangan superfosfat ning kimyoviy tarkibi, maqbul rejimi, hamda 
tovarlik xossalari 4-jadvalda keltirilgan. 

---

36 
4-jadval. 
Ammoniylashtirilgan superfosfat ning kimyoviy tarkibi 
Ko‘rsatkichlar 
Boyitilmaga
n xomashyo 
Yuvib 
quritilgan
kontsentrat 
Yuvib 
kuydirilgan 
kontsentrat 
P
2
O
5um.
, og‘.% 
P
2
O
5o‘z.
, og‘.% 
P
2
O
5suv.
, og‘.% 
P
2
O
o‘z. 
: R
2
O
5og‘.
, % 
P
2
O
5vodn. 
: P
2
O
5um.
, % 
N, og‘.% 
H
2
O, og‘. % 
Gigrosko‘lik nuqtasi, % 
Donalar mustaxkamligi, MPa 
Yo‘ishqoqligi
10,50 
9,95 
6,93 
94,8 
66,0 
0,72 
3,37 
72,0 
3,74 
14,73 
14,10 
12,53 
96,5 
86,8 
1,05 
1,54 
72,1 
2,75 
14,65 
13,90 
13,01 
95,3 
88,8 
0,98 
2,71 
70,6 
6,01 
Ushbu olingan ma‘lumotlar O‘zbekiston Res‘ublikasi Fanlar akademiyasi 
Umumiy va noorganik kimyo institutining ―Fosforli o‘g‘itlar‖ laboratoriyasida 
oingan. Hamda texnologiyani olib borish rejimlari, kislota me‘yori va 
maxsulotning fizik – kimyoviy taxlili ham o‘rganilgan.
1. Parchalanishi 
Fosfat xomashyosini sarfi, t/soat 11,6 
H
2
SO
4
me‘yori stexiometriyada, % 100 
H
2
SO
4
kontsentratsiyasi, % 60 
H
2
SO
4
sarfi, t/soat 12,2
Ruxsat berilgan miqdorlar:
H
2
SO
4
me‘yori, %
2 
H
2
SO
4
ni 20
0
C haroratdagi qovushqoqligi,
g/sm
3
0,003 
Aralashtirish harorati, 
0
C 70-75 
Boshlang‘ich aralashtirish, min
5-6 

---

37 
2. Kamerali yetilish
Kamerada davom etish, soat 
1-1,5 
Kameradagi harorat, 
0
C 115-120 
Ishlab chiqarish kamerasi, t/soat 21,4 
Fosforitni parchalanish koeffitsienti, % 90,6 
Kameradagi superfosfat tarkibi, og‘.%
P
2
O
5um.
13,00 
P
2
O
5o‘z.
11,80 
P
2
O
5suv. 
11,76 
P
2
O
5erk. 
6,21 
H
2
O 16,93 
3. Omborda yetilishi 
Etilishni davomiyligi, kun 
6 
Etilishning o‘rtacha kuni
3 
4. Ammonizatsiyalash va donadorlash
Etilgandan so‘ng superfosfat ning tarkibi, og‘.% 
P
2
O
5um.
14,45 
P
2
O
5o‘z.
14,12 
P
2
O
5suv. 
13,71 
P
2
O
5er . 
4,43 
H
2
O 6,74 
Donadorlashda superfosfat ni namligi, %
14-15 
Superfosfat og‘irligiga ammiak me‘yori, % 2 
Ammoniylashning davomiyligi, min
1-2 
Ammiakni ta‘sir etish darajasi, % 96 
Ammoniylash harorati, 
0
C
60-90
Mahsulotning pH ko‘rsatkichi,
3,6-4,0 
Donadorligi, % 
20-25 
Donador superfosfat ning quritishga berish namligi, % 10-11 

---

38 
Donadorlash jarayoni tugagandan so‘ng tayyor mahsulot quritish barabaniga 
yuboriladi, undan chiqqan donadar mahsulot elaklarda elanib sniflarga ajratiladi.
5. Mahsulotning quritish jarayoni 
Quritishda gazning harorati, 
0
C 
kirishda 500-700 
chiqishda 100-110 
Mahsulotning chiqish harorati, 
0
C 75-105 
Tayyor mahsulotning namligi, % 1,5 
Mahsulotning P
2
O
5suv.
: P
2
O
5o‘z.
nisbati, % 90 
Mahsulotdagi azotning miqdori, % 1,05 
Mahsulotning donadorligi, og‘. % 
1 mm kattalari - 10
1 mm dan 4 mm gacha - 89 
6 mm lari - 1 
Oddiy 
superfosfat 
olishda 
sulfat 
kislotasining 
maqbul 
me‘yori, 
termokontsentrat tarkibidagi kalsiy oksidiga bog‘liq. Bunda kislotaning 
kontsentratsiyasi 60-62% dan oshmasligi zarur.