O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

Topshiriq beruvchi qurilma
- o‘zining chiqishida rostlanuvchi kattalikning 
berilgan qiymatiga mutanosib signal ishlab chiqarishga mo‘ljallangan qurilma. 
Ammo tengsizlik signalining quvvati, odatda, ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi 
organini harakatga keltirish uchun kamlik qiladi. Shuning uchun, avtomatik 
rostlagich orqali amalga oshiriluvchi rostlash qonuniga muvofiq, bu signal 
kuchaytirilib tuzatiladi. Bu amalni kuchaytirgich va tuzatuvchi blok bajaradi. 
Rostlanuvchi kattalik bilan kirish signali o‘rtasidagi funksional bog‘lanishga 
rostlash 
qonuni
deb ataladi.
Signal avtomatik rostlagichning chiqishidan ijro etuvchi mexanizm kirishiga 
keladi. Rostlagichning buyruq signalini o‘zidagi rostlovchi organning tegishli 
signaliga o‘zgartiruvchi qurilma 
ijro etuvchi mexanizm
deyiladi. 
Ko‘rilgan bir konturli ART uchun rostlash tizimi konturining yopiq holati 
xarakterlidir. Bu tizimning yana bir xususiyati uning detektorlash qobiliyatiga egaligi 
hisoblanadi. Shuning uchun, rostlash konturidagi, ta’sir faqat bir yo‘nalishda bo‘ladi. 
Funksional belgilariga ko‘ra avtomatik rostlash tizimidagi elementlarni 
quyidagi guruhlarga bo‘lishi mumkin: 1) sezgir elementlar; 2) datchiklar; 3) 
solishtirish elementlari; 4) topshiriq bergich yoki boshqaruvchi elementlar (topshiriq 
beruvchi qurilma); 5) o‘zgartiruvchi elementlar (biror fizik xossalarga ega bo‘lgan 
signallarni ikkinchi xil fizik xossalarga ega bo‘lgan signallarga aylantirishga 
mo‘ljallangan); 6) kuchaytirgichlar; 7) tuzatuvchi elementlar (tizimni talab qilingan 
dinamik sifatlar bilan ta’minlaydi); 8) ijro etuvchi elementlar; 9) stabilizatorlar 
(tizimning ish paytida berilgan fizik kattalik tebranishlarini stabillashga 
mo‘ljallangan); 10) signallarni uzatish uchun xizmat qiladigan taqsimlagichlar (turli 
elementlarni bir-biriga ketma-ket ulashga mo‘ljallangan); 11) hisoblash elementlari 
(ma’lum texnologik masalalarini yechish va ma’lum matematik amallarni bajarishga 
mo‘ljallangan).
Iste’mol qilinadigan energiyaning turiga ko‘ra avtomatik rostlash tizimi 
elementlari elektrik, pnevmatik, gidravlik va kombinatsiyalashgan bo‘ladi. Avtomatik 
tizimlarning xususiyatlari ularning elementlari xususiyatlariga bog‘liq. 
Har bir elementning umumiy va asosiy tavsifi uning o‘zgartirish koeffitsienti, 
ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo‘lgan nisbatiga teng. 
Avtomatika tizimlarining elementlari qiymat va sifat o‘zgarishlarini bajaradi. Qiymat 
o‘zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffisentlarni nazarda tutadi. Sifat 
o‘zgartirishlarda bir fizik kattalik ikkinchisiga o‘tadi. Bu holda o‘zgartirish 
koeffitsienti 
element sezgirligi
deyiladi. 
Avtomatika elementining yana bir muhim xarakterkasi - element (kirish 
kattaligi o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan) chiqish kattaligining o‘zgarishidan hosil 

---

37 
bo‘lgan o‘zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit haroratining ta’minlash 
kuchlanishining o‘zgarishi va hokazolar bo‘lishi mumkin. Element tavsiflarining 
o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan xato
 nostabillik
deb ataladi.
Ba’zi elementlarning kirishi va chiqish kattaliklari o‘rtasida ko‘p qiymatli 
bog‘lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo‘lishi 
mumkin. Bunday kattalikning har bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog‘liq. 
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada 
o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. 
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan ham xarakterlanadi. Elementlarning 
sanoatda ishlatilishida o‘z parametrlarini yo‘l qo‘yilgan chegaralarda saqlash 
qobiliyatiga 
mustahkamlik
deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqtida 
hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so‘ng ishlatish jarayonida sinaladi.