O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

Buyrak naychalari epiteliysiga bevosita ta’sir etuvchi diuretiklar.
Ushbu guruh preparatlarining ta’sir meaxnizmi buyrak kanalchalari epiteliysidagi maxsus transport tizimlari faoliyatiga susaytiruvchi ta’siridan iborat. Bu, asosan, natriy va xlor ionlari va mos ravishda suvning reabsorsiyasi kamayishi bilan bog’liq (6.1-rasm).

10.1-rasm. Siydik hosil bo’lishida qatnashuvchi jarayonlar (I) va diuretiklar ta’sirining lokalizatsiyasi (II) Nefron sxemasida: 1 – kapsula va kapiliar koptokcha; 2 – proksimal egri-bugri kanalcha; 3 – Genle qovuzlog’ining tushuvchi qismi; 4 – Genle qovuzlog’ining ko’tariluvchi qismi; 5 – distal egri-bugri kanalcha; 6 – yig’uvchi kanalcha; 7 – yig’uvchi naycha.
Dixlotiazid – kuchli diuretik vosita, kimyoviy tuzilishi bo‘yicha benzotiazidin hosilasi bo‘lib, tarkibida sulfanilamid guruhi bor. Ta’sir mexanizmi nefronning egri bugri naychalarining proksimal va distal qismlarida Na⁺ va u bilan bog‘liq xlor ionlarining reabsorsiyasining kamayishi bilan bog‘liq. Diakarbga nisbatan karboangidraza faolligini kamroq susaytiradi. Dixlotiazid ta’sirida K⁺ va bikarbonat ionlarini reabsorbsiyasi Na⁺ va Cl^- ionlariga nisbatan kamroq kechadi. SHuning uchun dixlotiazid faol saluretik vosita sifatida tanilgan. Na⁺ va xlor ionlari o‘zaro muvofiq yoki ekvivalent miqdori ajraladi. Dori vosita atsidozda ham o‘z samaradorligini yaxshi namoyon qiladi. Davomli qo‘llanilganda ham, diuretik ta’sir kuchi kamaymaydi. Kandli diabet xastaligida dori vosita poliuriyani kamaytiradi, chanqoqlik hisini kamaytiradi, qonning osmotik bosimi kuchli darajada pasayadi (mexanizmi noma’lum). Qisman bunday ta’sir buyrakning konsentrlash qobiliyati oshishi va chanqash markazi faoliyatini susayishi bilan bog‘liq deb tahmin qilinadi. Qon bosimi yuqori bo‘lgan hollarda dori vosita uni tushiradi. MITdan dixlotiazid tez so‘riladi. Ta’siri ancha tez boshlanadi (30-60daqiqadan so‘ng) 10-12soat davom etadi. Dori vositaga o‘rganib qolish rivojlanmaydi, lekin dixlotiazid peshob kislotasini ajralishini kamaytiradi va giperurekimiyani rivojlanishiga, shu tufayli podagra xastaligini kechishiga salbiy ta’sir etadi.
Qo‘llanilishi: katta va kichik qon aylanish doirasida qon dimlanish holatlarida (yurak-tomir yetishmovchiligi), jigar sirrozida, nefritlar va nefrozlarda, homiladorlar nefropatiyasida, buyrak usti bezi gormonlari va AKTG ta’sirida yuzaga kelgan shishlarda, xafaqonlik xastaligida(tuzsiz parxez bilan), glaukomada. Dixlotiazidni bemorlar yaxshi qabul qiladilar, lekin davomli qo‘llanilganda gipokaliemiya, gipoxloremik alkaloz, podagrani kuchayishi, quvvatsizlik, dispepsiya rivojlanishi mumkin. Bularni oldini olish uchun, kaliy dori vositalari KCl, asparkam, panangin berish kerak.
Siklometiazid – tuzilishi va farmakologik xossalari bo‘yicha dixlotiazidga o‘xshaydi, lekin undan tahminan 50marta kuchli. Ta’siri 2-4 soatdan keyin boshlanib, 10-12 soat davom etadi. Bir sutkali peshob miqdori 1,5-2,5 marta oshadi.
Klopamid va oksodolin – dori vositalari davomli ta’sirga ega. Klopamid kuchli ta’sirga ega va 8-18 soat, oksodolin esa tahminan 3 kun ta’sir etadi. Ta’sir mexanizmi asosan distal (va qisman proksimal) naychalarda natriy ionlarini reabsorbsiyasini susaytirish bilan bog‘liq. Ikkala dori vosita ham MITdan yaxshi so‘riladi. Buyrak va ichak orqali chiqariladi.
Qo‘llanishga ko‘rsatmalar va noxush ta’sirlari dixlotiazidnikiga o‘xshash.
Furosemid – juda kuchli tez va qisqa ta’sir etuvchi diuretik hisoblanadi. Kimyoviy tuzilishi dixlotiazidnikiga o‘xshash. Enteral va parenteral qo‘llanilganda ham samarador.
Ta’sir mexanizmi natriy va xlor ionlarini nefronlarning egri-bugri naychalarining nafaqat distal, balki proksimal qismlarida, hamda genli sirtmog‘ining ko‘tariluvchi qismining yo‘g‘on bo‘g‘imida reabsorbsiyasini susaytirishi bilan bog‘liq. Dori vosita kaliy ionlarni reabsorbsiyasini sustroq kamaytiradi. Karboangidraza fermenti faolligiga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Atsidoz va alkalozda ham, bir xil ta’sir etadi, davomli qo‘llanilganda ham samaradorligi kamaymaydi. Ta’siri tez boshlanadi. M-n: venaga kiritilgach, bir necha daqiqadan so‘ng boshlanib, 1,5-3 soat davom etadi. Ichilganda 45-60 minutdan so‘ng boshlanib 4-8 soat davom etadi. Yaxshi tomoni shuki, furosemid boshqa diuretiklar samara bermagan holatlarda ham yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Furosemid buyrakda qon aylanishini oshiradi. Organizmda peshob kislotasini to‘planishiga olib keladi. Kalsiy ionlarini ajralishini (organizmdan) kuchaytiradi, shu tufayli giperkalsiemiyada yaxshi natija beradi (giperparatireoidizm). Furosemid qon bosimini mo‘tadil tushiradi, chunki periferik qon tomirlarini kengaytiradi.
Ko‘rsatmalar: peshob haydovchi vositalar sifatida, xafaqonlik xastaligida o‘pka, bosh miya shishida, surunkali buyrak yetishmovchiligida, o‘tkir zaharlanishda peshobni tezkorlik bilan ko‘paytirish uchun va dixlotiazidni qo‘llash zarur bo‘lgan barcha holatlarda.
Noxush ta’siri: dixlotiazidlarnikiga o‘xshash. Furosemid qo‘llanilganda kaliy tuzlari ko‘p bo‘lgan parxez bo‘lishi kerak.
Diakarb – karboangidraza fermentini tanlab susaytiradi. Natijada karbonat kislotasining hosil bo‘lishi va bikarbonat va natriy ionlarning naychalar shilliq qavatidan so‘rilishi kamayadi. Hamda ularning miqdori peshobda ortadi. Bu o‘z navbatida peshob tarkibida suvni ko‘p ajralishiga olib keladi. Peshob pH ortadi, kaliyni ajralishi ham ortadi. Lekin xlor ionlarining ajralishi o‘zgarmaydi. qonning ishqoriy rezervi kamayadi va atsidoz rivojlanishi mumkin, bunda dori vositaning samaradoriligi kamayadi. Diakarb ta’sirida boshqa a’zolardagi karboangidraza fermenti faolligi susayadi. Jumladan, ko‘zda shu tufayli suyuqlik kamayadi. Orqa miya suyuqligi, oshqozon shirasi va boshqalar… Diakarb MITdan yaxshi so‘riladi. Ta’siri 1-3 soatdan so‘ng boshlanib, 10 soatgacha davom etadi. Lekin peshob ajralishi faolligi furosemid va benzotiadizinlarnikidan past.
Noxush ta’siri: uyqusirash, paresteziyalar, gipokaliemiya. Hozirda peshob haydovchi vosita sifatida kam qo‘llaniladi, lekin glaukoma, tutqanoq xastaliklarida qo‘llaniladi.
Etakrin kislotasi – faolliligi bo‘yicha furosemiddan kuchsiz bo‘lsa ham, ancha kuchli diuretik.
Ta’sir mexanizmi: furosemidnikiga o‘xshash, ya’ni bikarbonatlar ajralishini kuchaytirmaydi, qonning elektrolitlar tarkibini o‘zgartirmaydi. Dori vosita asosan proksimal naychalarda, natriy ionlarini, nefronning ko‘tariluvchi genli sirtmog‘i qismining semiz bo‘g‘imini butun yuzasi bo‘yicha, xlor ionlarini reabsorbsiyasini kamaytiradi. Kuchsiz bo‘lsa ham kaliy ionlarining ajralishini oshiradi. Organizmning kislota-ishqor muvozanati buzilgan holda ham, diuretik xossasi yaxshi saqlanadi. Tomirga kiritilganda ta’siri 15 minutdan so‘ng boshlanib, 3-4 soat davom etadi. Ichilganda ta’siri 1-1,5 soatdan keyin boshlanib, 8 soatgacha davom etadi. Etakrin kislotasi qon bosimini o‘rtacha tushiradi. Bemorlar uni furosemidga nisbatan yomonroq qabul qiladi (ayniqsa, surunkali buyrak yetishmovchiligida).
Noxush ta’siri: gipokaliemiya, gipoxlorimiya, alkaloz, bosh aylanishi, quvvatsizlik, dispepsiya, (karlik-eshitishni keskin susayishi). Anuriya va homiladorlikda qo‘llanilmaydi.
Ko‘rsatmalar: dixlotiazidnikiga o‘xshash.
Merkuzal (novurit) Hg-simob, Suksinatdegidrogenaza (SDG) fermentdagi –SH guruhini bloklaydi va shu tufayli suksinatdan vodorod atomini ajralishi keskin kamayadi. Natriy ionlarining qayta so‘rilishi uchun sharoit yaratilmaganligidan u peshob tarkibida, suvni biriktirgan holda ajraladi. Gipoxlorimik alkaloz chaqiradi, dori vositaning ta’siri unda keskin susayadi. Mushak ichiga kiritilsa, ta’siri 2-3 soatdan so‘ng boshlanib, 1 kun davom etadi.
Temisal, eufillin – ksantin hosilalari. Tomirlarni kengaytirib, buyrakda qon aylanishini tezlashtiradi va birlamchi peshob ko‘p hosil bo‘ladi. Lekin natriy va xlor ionlarining reabsorsiyasiga ta’sir etmaganligidan peshob ajralishini uncha kuchli oshirmaydilar. Kaliy ionlari peshob tarkibida ortadi. Asosan yurak-tomir yetishmovchiligida samara beradilar.
Spironolakton – aldosteronning retseptorlarini qamal qiladi, natijada natriy ionlari qayta so‘rilmaydi va u xlor ionlari va suv bilan peshob tarkibida ajraladi. Lekin kaliy ionlari sekretsiyasini kamaytiradi va uning miqdori qonda oshadi. Bu asnoda spironolakton triamterenga o‘xshaydi. Spironolakton ta’sirida kislota-ishqor muvozanati o‘zgarmaydi. SHu sababli atsidoz va alkalozlarda ham samarador. Organizmda peshob kislotasini to‘planishiga olib kelmaydi. Lekin spironolakton kuchsizroq diuretikdir. Ta’siri asta-sekin rivojlanadi. (2-3 kun). Dori vosita qon bosimini tushiradi. Dori vosita odatda ichiladi.
Noxush ta’siri: giperkaliemiya, ginekomastiya, bosh aylanishi, terida toshmalar; Buyrak xastaliklarida qo‘llash mumkin emas.
Mannit – diuretik ta’siri organizmdan ko‘p miqdorida erkin suvni ajralishi bilan bog‘liq. Peshob tarkibida ko‘p miqdorda natriy ionlarini ajralishiga olib keladi. Kaliy ionlarini peshob tarkibida ajralishiga ta’sir etmaydi. Dori vosita konsentratsiyasi qonda qancha katta bo‘lsa, uning diuretik ta’siri shuncha yuqori bo‘ladi. Lekin buyrakning filtratsiyalash qobiliyati pasayganda ta’siri yuzaga chiqmaydi.
Ta’sir mexanizmi: dori vosita nefron ichida osmotik bosimni oshiradi, natijada natriy va suvning qayta so‘rilishi susayadi. Mannitni asosan tomirga kiritiladi. Peshob haydovchi va suvsizlantirish vositasi sifatida o‘pka, miya shishlarida ba’zan ko‘zning ichki bosimini pasaytirish uchun qo‘llaniladi.
Mochevina – mannitga o‘xshab ta’sir etadi. Lekin dori vositaning 50% qayta so‘rilib, qonda qoldiq azot miqdorini oshiradi. GEBdan yaxshi o‘tadi.
Triamteren – pteridin unumi. Distal va yig‘uvchi naychalar epiteliysini natriy ionlari uchun o‘tkazuvchanligini kamaytiradi va natriy so‘rilmaydi, peshob tarkibida suv bilan ko‘plab chiqariladi. Kaliy ionlarini chiqarilishini oshirmaydi, chunki kaliy ionlarining distal qismida sekretsiyasi pasayadi. Tiazid unumi bo‘lgan diuretiklar ta’sirida rivojlangan gipokaliemiyani kamaytiradi. Ular ta’sirini kuchaytiradi, shuning uchun ularni qo‘shib ishlatish yaxshi natija beradi. Triamterenning peshob haydash kuchi o‘rtacha. Triamteren spironolaktonga o‘xshab kaliy ionlarini jamg‘aruvchi (to‘plovchi) diuretiklar guruhiga kiradi. Peshob kislotasini ajralishini ajralishini biroz oshiradi. Dori vosita MITdan tez so‘riladi va ta’siri 15-20 daqiqadan so‘ng boshlanib, 8-12 soat davom etadi. Alkaloz, atsidozga va peshob kislotasini organizmda to‘planishiga olib kelmaydi.
Qo‘llanilishi: yurak tomir yetishmovchiligida, jigar sirrozida va nefrotik sindromda yuzaga keladigan shishlarda.
Noxush ta’siri: dispepsiya, bosh og‘rig‘i, qon bosimini pasayishi. Ba’zan giperkaliemiya, azotemiya. Kamdan-kam hollarda giperglikemiya, giperurikimiya.
Amilorid – triamterenga o‘xshash, lekin uzoqroq ta’sir etadi (24 soatgacha). Tiazid unumlari bo‘lgan diuretiklardan ta’sir kuchi past. Ular bilan birga ishlatiladi.
Ammoniy xlorid – kislota hosil qiluvchi diuretiklarning tipik vakili. Ammoniy xlorid qonda NH₃, H⁺ va Cl^- ga parchalanadi. Xlor va vodorod ionlari bikarbonatlar bilan birikib H₂O, CO₂, NaCl hosil qiladi. Qonning ishqoriy zahirasi kamayadi va atsidoz rivojlanadi. Xlor ionlarining ortiqchasi natriy ionlari bilan birikadi va ularga mos ravishda suv peshob tarkibida ajraladi. Bunda oz miqdorda bo‘lsa ham, kaliy ionlarining ajralishi ortadi. Natijada peshob hajmi ortadi. Lekin ammoniy xloridning diuretik ta’sir kuchi sustroq va shuning uchun mustaqil dori sifatida ahamiyatga ega emas. Uni alkaloz chaqiruvchi diuretiklar bilan birgalikda qo‘llaniladi (simobli diuretiklar, etakrin kislotasi).

Dori vositalari

Nomi	Kattalar uchun o’rtacha terapevtik doza va qo’llash usuli	Chiqarilish shakli
Dixlotiazid-Dichlothiazidum	Ichishga 0,025-0,05gdan	Tabletka 0,25 va 0,1gdan
Oksodolin-Oxodolinum	Ichishga 0,025-0,1gdan	Tabletka 0,05gdan
Klopamid-Clopamide	Ichishga 0,01-0,04gdan	Tabletka 0,02gdan
Furosemid-Furosemidum	Ichishga 0,04g; mushak orasiga va vena ichiga 0,02g	Tabletka 0,04g; ampula 2ml 1%li
Toracemid-Torasemide	Ichishga 0,0025-0,01g	Tabletka 0,005 va 0,01gdan
Etakrin kislota-Acidum etacrynicum	Ichishga 0,05-0,1g; vena ichiga 0,05g	Tabletka 0,05gdan; ampula, 0,05g dori vosita saqlagan (qo’llashdan oldin eritilsin)
Triamteren-Triamterenum	Ichishga 0,05-0,1g	Kapsula 0,05gdan
Spironolakton-Spironolactonum	Ichishga 0,025-0,05g	Tabletka 0,025 va 0,05gdan
Mannit-Mannitum	Vena ichiga 0,5-1,5g/kg	Kukun;flakon, 30g dori vosita saqlagan; flakon 200, 400 va 500mldan 15%li