O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

b
iatd
a
 su
v
n
ing a
y
lani
sh
i. 
 
(Du
ny
o 
ok
ea
ni 
(1
) 
va
q
uruq
lik
da
n 
(4
) 
bo
‘ladi
ga
n 
bu
g‘l
an
ish
, Dun
yo
o
ke
an
i (
2) 
qu
ru
qli
kk
a 
(3
) 
yo
g‘a
digan
y
og
‘i
n, 
(5
) 
y
u
za
v
a y
er o
sti
(
6
) 
o
q
imi, n
amli
k
n
in
g
o
k
ea
n
d
an
(7
) v
a 
q
u
ru
q
li
k
d
an
o
k
ea
n
t
o
mo
n
(8
) 
h
arak
at
i)
.
 

---

44 
hududlar
 
deb nomlanadi. 
Mutaxassislarning hisoblashlariga ko‘ra, Yer sharida chekka oqimli 
hududlar 117 mln.km
2
ni, ichki oqimli hududlar esa 32 mln.km
2
ni tashkil 
etadi. Eng katta ichki oqimli hududlarga Orol­Kaspiy havzasi, Afrikadagi 
Chad ko‘li havzasi, Sahroi Kabir, Gobi, Taklamakan, Arabiston va 
Markaziy Avstraliya cho‘llari misol bo‘ladi. 
3.3. Yer sharining suv balansi 
Yuqorida gidrosferada mavjud bo‘lgan umumiy suv hajmi 1,386

10
9 
km
3
ga teng ekanligi qayd etildi. Lekin tabiatdagi yillik suv aylanishi 
jarayonida uning nisbatan juda kam qismi, ya’ni 577000 km
3
yoki umumiy 
suv hajmining 0,042 foizi ishtirok etadi. 
Yer sharida namlikning aylanishi jarayonida ishtirok etayotgan 
kirim
 
(atmosfera yog‘inlari) va 
chiqim 
(bug‘lanish)
 
qismlari
 
o‘rtasida
 
ma’lum 
tenglik, ya’ni muvozanat mavjud. Ushbu tenglikni Yer shari va uning 
ayrim qismlari - Dunyo okeani, chekka oqimli va ichki oqimli hududlar 
uchun suv balansi tenglamalari ko‘rinishida ifodalash mumkin. 
Tenglamalarda kirim qismlari elementlari sifatida Dunyo okeani 
yuzasiga (X
o
), quruqlikning chekka oqimli hududiga (X
ch
), quruqlikning 
ichki oqimli (berk) hududiga (X
i
) va nihoyat butun Yer sirti yuzasiga (X
er
) 
yog‘adigan yillik yog‘in miqdorini hisobga olish zarur. Shularga mos 
ravishda Dunyo okeani yuzasidan (Z
o
), quruqlikning chekka oqimli 
hududidan (Z
ch
), quruqlikning ichki (berk) oqimli hududidan (Z
i
) va 
ularning yig‘indisi, ya’ni Yer sirti yuzasidan (Z
er
) bo‘ladigan yillik 
bug‘lanish miqdori tenglamalarning chiqim qismlarini tashkil etadi. Suv 
balansi tenglamalarida quruqlikdan Dunyo okeaniga yoki u bilan tutash 
bo‘lgan dengizlarga daryolar keltirib quyadigan yillik oqim miqdorlari (U
y
) 
ham hisobga olinadi. 
Kirim 
va 
chiqim 
qismlarining 
yuqorida 
qabul 
qilingan 
belgilashlariga asosan suv balansi tenglamalarini dastlab, Yer sirtining 
ayrim qismlari uchun ko‘rib chiqamiz.
Dunyo okeani uchun suv balansi tenglamasi quyidagi ko‘rinishda 
ifodalanadi: 
Z
o 
= X
o 
+ U
ch 
. 
Chekka oqimli hudud uchun: 
Z
ch
= X
ch
­U
ch
, 
ichki oqimli hudud uchun esa 
Z
i
= X
i
ko‘rinishida yoziladi. 

---

45 
Yuqorida keltirilgan ifodalarning yig‘indisi butun yer sirti yuzasi 
uchun suv balansi tenglamasini ifodalaydi: 
Z
o
+ Z
ch
+ Z
i
= X
o
+ X
ch
+ X
i 
yoki 
Z
yer
= X
yer
. 
Yer sirti yuzasi va uning ayrim qismlari uchun suv balansi 
tenglamalarida qatnashuvchi kirim va chiqim qismi elementlarining 
miqdoriy qiymatlari 3.2-jadvalda keltirilgan.