O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

 
3.4. Geoekologik baholash. 
 
Inson xo‗jalik faoliyati natijasida tabiiy muhitda, ya‘ni geotizimlarda 
har xil o‗zgarishlar sodir bo‗lishi oqibatida turlicha geoekologik vaziyatlar 
yuzaga keladi. Ushbu geoekologik vaziyatlarning aks ta‘siri jamiyatda ham 
namoyon bo‗ladi. Shuning uchun yuzaga kelgan geoekologik vaziyatlarni 
o‗rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
O‗tgan asrning oxirlaridan boshlab geoekologiyaning mustaqil fan 
bo‗lib shakllanishi munosabati bilan turdosh fanlardan unga juda ko‗plab 
termin va tushunchalar kirib keldi. Shulardan biri 
ekologik vaziyat
tushunchasi 
bo‗lib, 
geoekologiyada 
geoekologik 
vaziyat
deb 
qo‗llanilmoqda. 
Lekin, 
ayrim 
hollarda 
geoekologik 
vaziyat 
tushunchasining 
o‗rniga geoekologik holat, geoekologik ahvol, 
geoekologik 
muhit, 
geoekologik 
sharoit 
kabi 
tushunchalar 
qo‗llanilayotganini ko‗rishimiz mumkin. Bu esa mazkur tushunchaning 
mazmun va mohiyatini turlicha talqin etilishiga sabab bo‗lmoqda. Ushbu 
tushunchani o‗z o‗rnida va to‗g‗ri ishlatish uchun ekologiya va 
geoekologiya fanlarining o‗rganish ob‘ekti bir-biridan farq qilishini 
hisobga olish lozim. Ekologiyaning o‗rganish ob‘ekti ekotizim bo‗lib, 
markazida ―ho‗jayin‖ turishi va qolgan komponentlar ―ho‗jayin‖ ning 
yashash muhiti, omili ekanligini hisobga olsak, ekologik muhit, ekologik 
(muhitning) sharoit, ekologik (muhitning) holat, ekologik (muhitning) 
ahvol kabi tushunchalarni qo‗llash balki to‗g‗ridir va ular qaysidir ma‘noda 
sinonimdir. Geoekologiyaning o‗rganish ob‘ekti esa geotizim bo‗lib, unda 
barcha tabiat komponentlari o‗zaro teng ahamiyatli ekanligini va bir-birini 
taqozo etishini hisobga olsak, yuqoridagi tushunchalarning hammasini ham 
―geografiyalashtirib‖ bo‗lmasligi ma‘lum bo‗ladi. Ekologik muhit biron 
organizm uchun noqulay bo‗lsa, boshqasi uchun qulay bo‗lishi mumkin. 
Geotizim esa bir butun bo‗lib, undagi geografik qonuniyatlarga inson ham 
bo‗ysinadi, modda va energiya almashinuvida boshqa komponentlar 
singari bir ―bo‗g‗in‖ sifatida ishtirok etadi. Agarda geotizimlardagi bir 
butunlik hamda modda va energiyaning almashinuvi buzilsa (ayniqsa, 
inson tomonidan) tabiiy muvozanat buziladi, oqibatda salbiy geoekologik 
vaziyat yuzaga keladi va bu barcha komponentlarga ta‘sir etib ularning 
turli darajada o‗zgarishiga olib keladi. Demak, geoekologik vaziyat 
tushunchasi inson nuqtai nazaridan, ya‘ni avvalo aholining sog‗ligi, keyin 

---

97 
esa xo‗jalik faoliyati maqsadida qaralar ekan. Geoekologik vaziyat 
tushunchasiga ta‘rif berishdan oldin taniqli olimlarning bu boradagi 
fikrlarini keltirib o‗tmoqchimiz. 
A.A.Rafiqov (2000) bo‗yicha, geoekologik vaziyat – ma‘lum 
ekologik sharoitda mavjud bo‗lgan tabiiy muvozanat, uning dinamik holati, 
komponentlarining shu vaziyatdagi meyoriy xususiyatlari, o‗zgarish 
yo‗nalishlari, tirik tabiat bilan jonsiz tabiat o‗rtasidagi munosabatning 
barqarorlik holati, kishilarning turg‗un tibbiy holat darajasidan iborat. 
B.I.Kochurov (1992) bo‗yicha, ekologik vaziyat turli darajada 
noqulayliklar vujudga keltiruvchi ekologik holat va insonning hayotiy 
tizimlari bilan bog‗liq ekologik muammolarning makon va zamonda 
almashib kelishidan iborat. 
A.S.Stepanovskix 
(2000) 
geoekologik 
vaziyatni 
faqatgina 
antropogen hodisa va jarayonlarga nisbatan qo‗llash lozim, deydi. 
A.G.Isachenko (2003) esa geoekologik vaziyatni tabiiy muhitning 
ekologik holati sifatida qarash lozim, deb hisoblaydi. 
Bizningcha,