O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Geoekologik vaziyatlarning prognozli xususiyatlari.
Har qanday 
geoekologik vaziyat ma‘lum prognostik elementlar, xususiyatlar, 
belgilarga ega bo‗ladi. Buning ifodalanishi geotizimning strukturali-
dinamik holati, o‗zgarish yo‗nalishi va boshqa xususiyatlariga bog‗liq. 
Antropogen omil ta‘sir etib turishi natijasida bir geoekologik vaziyat 
boshqasining shakllanishiga zamin bo‗ladi. Bu to‗g‗risida tabiiy geografik 
jarayonlar, grunt suvlarining rejimi, tuproq, o‗simlik kabilar ancha 
ishonarli axborot beradi. Grunt suvlari sathining 7 m dan pastga tushib 
ketishi tekislikda elyuvial sharoitning hukmron bo‗lishidan darak beradi. 
Bu holda tuproq avtomorf rivojlanish bosqichiga o‗tishga intiladi, oqibatda 
avvalgi mezofitlar kserofit, galofit va psammofit guruhi bilan almasha 
boshlaydi. Prognozlashtirishda dala sharoitida bu hodisalarni chuqur tahlil 
qilish ham etarli ma‘lumotlarni to‗plashga imkon beradi. 
E‘tiborga olish zarurki, har bir geotizimning geoekologik vaziyati 
faqat o‗zida yaqqol prognostik xususiyatlarga ega bo‗ladi. Tog‗, tog‗ oldi, 
tekislik geotizimlarining geoekologik vaziyati bir-biridan sezilarli farq 

---

115 
qiladi. Bunda eroziyaning turli darajadagi belgilarini to‗g‗ri tanlab ola 
bilish 
zarur. 
Shuningdek, 
yonbag‗irlarning 
surilishi, 
yaylov 
mahsuldorligining o‗zgarishi, jar eroziyasining vujudga kelishi yoki 
avvalgi jarning tik yonbag‗irga aylanishi va boshqalarni hisobga olish 
lozim. 
Tabiiy jarayonlarning o„zgarish yo„nalishlari.
Prognozlashtirishda 
tabiiy geografik jarayonlar va hodisalarni o‗zgarish yo‗nalishlarini 
e‘tiborga olib, ulardan xulosa chiqarish yaxshi samara beradi. Har bir 
geotizimda ma‘lum jarayonlar guruhi rivojlanadi, ularning ba‘zilari 
dominant xususiyatga ega. Ularning o‗zgarish yo‗nalishlarini tahlil qilish 
orqali yaqin kelajakda qanday hodisalar tarkib topishini to‗g‗ri baholash 
imkoni bo‗ladi. Masalan, vohalarda tuproqlarning suv-tuz rejimi, grunt 
suvlari sathi va minerallashish darajasini tahlil qilish, qumli cho‗llarda esa 
eol jarayonlarning jadallashayotgani, harakatdagi qumlar maydonining 
kengayib borayotgani va h.k.
Vohalarda tuproqlarning suv-tuz rejimi boshqarilmay turgan bir 
paytda grunt suvlari sathining joylashuvi va minerallashuv darajasiga qarab 
yaqin vaqt orasida qancha tuz to‗planishi mumkinligi aniqlanadi. Bu orqali 
sug‗oriladigan Yerlarning sho‗rxokka aylanishi va qishloq xo‗jaligida 
foydalanishdan chiqib ketish vaqti aniqlanadi.
Qumli cho‗llarda eol jarayonlari kuchayib borayotgan bir vaqtda 
harakatdagi 
qumlarning 
maydonini 
kengayib 
borishi 
bo‗yicha 
ma‘lumotlarga ega bo‗lish mumkin. Bunda barxan relef turlari, do‗ng va 
buta oldi qum shakllarining vujudga kelish areallari oldindan aniqlab 
olinadi. Orolning qurigan qismida hozirdanoq yaqin 5-10 yil mobaynida 
vujudga keladigan relef shakllari va ular asosida shakllanadigan 
geotizimlar prognoz qilinishi mumkin. Chunki bu ishlanmalarni tayyorlash 
uchun uni aniq belgilari yoki darakchilari hozirdanoq mavjud. Bu borada 
grunt tarkibi va grunt suvlari sathining tushib borish tezligi to‗g‗risida 
miqdoriy ko‗rsatkichlarga ega bo‗lish lozim bo‗ladi.