O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

 
3.6.1. O„zbekistonda geoekologik vaziyatlarni 
o„zgarishining prognozi
. 
Mamlakatimizda ishlab chiqarishning jadallashuvi tufayli inson bilan 
tabiat o‗rtasidagi munosabatlar murakkablashmoqda, ekologik va sotsial-
iqtisodiy salbiy oqibatlar miqyosi ortmoqda. Bu borada Orolbo‗yi, Orol 
dengizi, Qizilqum, Qarshi cho‗li, Chirchiq-Ohangaron vodiysi, yirik sanoat 
shaharlari va ularning atrofida ancha jiddiy, joylarda tang geoekologik 
vaziyatlar tarkib topmoqda. Bu sharoitda kelajakda geoekologik 
vaziyatning qanday bo‗lishligini ko‗z oldiga keltira bilish muhim amaliy 
ahamiyat kasb etadi. 
Butun respublika hududi bo‗yicha tabiiy muhitning kelajakda 
(aytaylik, yaqin 5-10 yil davomida) o‗zgarishini bashorat qilish lozim, 
lekin bu vazifa o‗ta murakkab va qiyinligini e‘tiborga olib uning ayrim 

---

117 
hududlari bo‗yicha prognoz ishlarini amalga oshirish ham katta ahamiyatga 
ega. Bu jihatdan hozirda O‗rta Osiyoda eng dolzarb muammo bo‗lib turgan 
Orol dengizi muammosini keyingi yillarda rivojini bilish muhimdir. 
Orol dengizining kelajakdagi holati eng avvalo unga quyiladigan 
Amudaryo suvi miqdoriga bog‗liq. 1995 yildan boshlab Orol havzasida 
nisbatan kam suvlik davri boshlandi, natijada keyingi vaqtlarda dengizga 
suv juda kam quyilmoqda (1995 yilda Sirdaryo bilan birgalikda 10,3; 1996 
yilda-7,5; 1997 yilda-6,7 km
3
). Bu holat dengiz sathinng keskin tushib 
ketishiga ta‘sir etdi. Orolning gidrorejim holatining prognozi Amudaryo 
oqimining hajmiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liq. Agarda dengizga Amudaryo 
orqali yiliga muntazam ravishda 20-30 km
3
gacha suv quyilsa, uning sathi 
33 m dan 36 m mutlaq balandlik orasida bo‗ladi, agarda oqim 20 km
3
dan 
kam bo‗lsa, (bunda suv sathidan bo‗ladigan bug‗lanish miqdori yiliga 0,86 
m ni tashkil qiladi) u holda (sathi 24 m ga pasayganda Katta dengiz ikki 
qismga ajraladi). Bunda g‗arbiy (eng chuqur) qismi ancha vaqtgacha 
mavjud bo‗ladi, sharqiy (eng sayoz qismi borgan sari sho‗rlanib boradi (1 
bosqichda 60-70 g gacha), keyinchalik sho‗rlanish sekinlashadi. Sharqiy 
ko‗lning atrofi oppoq hayotsiz tuz mintaqasi bilan qoplanadi, avvaliga 
sulfat, keyinchalik xlorid tarkibidagi sho‗rxoklar ustun bo‗ladi. 
Daryo suvining borgan sari barqaror kamayib borishi natijasida 
sharqiy ko‗lning markazida ulkan sho‗r ko‗l tarkib topadi, uning atrofi 
xalqasimon mintaqalardan iborat bo‗lib, ular turli sho‗rxoklar bilan band 
bo‗ladi. Orol sho‗rko‗l Katta dengizning g‗arbiy bo‗lagini egallaydi, bunda 
u orollar bo‗yicha o‗tgan submeridional o‗q (Mo‗ynoq yarim Orolining 
Uzunquyruq burnidan to Qulanda yarim oroligacha) ni sharqida joylashadi, 
hozirda bu mintaqa dengiz suvidan ozod bo‗lmoqda. Dengiz suvining 
sho‗rligi xar litrda 120 g dan ortganda (I.V.Rubanov bo‗yicha) qishda 
mirabilit tarkib topa boshlaydi, bu hol Orolbo‗yi tabiiy muhiti uchun eng 
xavfli hisoblanadi. Suvning sho‗rligi xar litrda 320-425 g bo‗lganda 
astraxanit osh tuzi bilan aralash holda vujudga kela boshlaydi. 
Dengizning qurigan qismidagi sho‗rxokli tekisliklarning katta qismi 
deyarli o‗simliksiz bo‗ladi, chunki tuproqlarning tarkibida (ildiz o‗sadigan 
qismi) juda katta miqdorda tuzlarning mavjud bo‗lishi hatto 
supergalofitlarning ham vegetatsiyasiga ta‘sir etadi. Faol sho‗rxoklar 
mintaqasidan so‗ng qoldiq, ulardan keyin taqirli sho‗rxoklar joylashadi. 
Shu tariqa O‗zbekistonning boshqa hududlarining tabiiy muhitini 
o‗zgarishini prognoz qilish mumkin. Qizilqum cho‗li landshaftlari hozirda 
mol boqish, texnogen, dov-daraxtlarni qirqish va boshqa shakldagi 
antropogen omillar ta‘sirida o‗zgarib bormoqda. Bularning oqibatida 

---

118 
yalang qumlik-harakatdagi qumlar areallari maydoni kengayib bormoqda. 
Mol iste‘mol qiladigan giyohlarning maydoni kamayib, begona o‗tlar 
egallagan maydonlar kengayib bormoqda. Texnogen omillar (og‗ir 
avtomobillar, traktorlar, burg‗ulash mashinalarining faoliyati, shuningdek 
karerlar, portlashlar) natijasida cho‗l ekotizimi buzilib bormoqda. Vohalar 
bilan ular atrofidagi cho‗l landshaftlari orasida murakkab o‗zaro ta‘sir 
natijasida nomatlub hodisalarning rivojlanishi kuzatilmoqda. Berk 
botiqlarga kollektor-zovur va tashlama suvlarning tashlanishi tufayli 
subakval va akvatorial komplekslarning maydoni keskin tarzda kengayib 
bormoqda (Aydar-Arnasoy ko‗llar tizimi, Katta Sho‗rko‗l, Qoraxotin ko‗li 
va h.k.).
Prognozlashtirishda juda ko‗p usullardan foydalaniladi. Shulardan 
eng ko‗p foydalaniladiganlari landshaft va geoekologik tahlil, o‗xshatish, 
ekspertlar baholashi, landshaft indikatsiyasi, strukturali dinamik qatorlar va 
boshqalar.