O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Geotizimlarning strukturali dinamik xususiyatlarini hisobga olish 
prinsipi.
Geotizimlarning rivojlanish tarixi ularning strukturasi va 
dinamikasida ifodalanadi. Ularni o‗rganish orqali tabiatni muhofaza qilish 
va undan foydalanish tadbirlarini amalga oshirish natijasida kelajakda yuz 
berishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarni baholash imkoni bo‗ladi. Bunda 
strukturaning barqaror elementlari va rivojlanish yo‗nalishlarini kelajakda 
ham saqlab qolish imkoniga ega bo‗linadi. Geotizimlarning tashqi omillar 
ta‘sirida o‗zgarishida ularning strukturasi va taraqqiyot dinamikasi 
quyidagi maqsadlarda o‗rganilishi lozim: geotizim va uning 
komponentlarini holati hamda xususiyatlarini baholash, antropogen 

---

123 
ta‘sirga nisbatan barqarorlik imkoniyati, o‗zini-o‗zi boshqarishi, tabiiy 
muhitni boshqarishi va h.k. Tabiat komponentlarining barcha xususiyatlari 
maqsadga muvofiq ravishda o‗rganilishi lozim. 
Tog‗ jinslari. Ularning birinchi suv o‗tkazmaydigan qatlamgacha 
bo‗lgan qismini geofizik va geokimyoviy xususiyatlari, suv o‗tkazish 
xususiyatlari, yotqiziqlarning joylashuvi, qalinligi, tarkibi va boshqalarni 
o‗rganish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Rel‘ef xususiyatlari. Tabiatni muhofaza qilish va oqilona 
foydalanishda rel‘efning quyidagi funksiyalarni bajarishi hisobga olinishi 
lozim: texnogen mahsulotlar va kimyoviy moddalarning to‗planishi (berk 
botiq), yoyilishi (tog‗ oldi, yoyilma konuslari), moddalarning tranzit oqib 
o‗tishi (daryo vodiysi), grunt suvlarning turli tezlikda yotiq harakati 
(o‗ydim-chuqurlik, nishablik) va h.k. Rel‘ef shakllari (qabariq, botiq, 
tekislik) turli eroziya, deflyasiya kabi tabiiy geografik va geokimyoviy 
jarayonlarning shakllanishi va rivojlanishiga katta ta‘sir etadi.
Yer osti va yer usti suvlari. Ularning oqim tezligi va oqim miqdori 
moddalarning bir joydan boshqa joyga siljishiga, eritilishi, to‗planishi, 
minerallashuv darajasi va tipining o‗zgarishiga, tuproq va gruntning 
yuvilishiga ta‘sir etadi. Organik moddalarning mavjudligi og‗ir metallarni 
eritishga ta‘sir etadi, ularning migratsiyasini kuchaytiradi hamda 
sug‗oriladigan yerlarda tuproqda tuz to‗planishi va irrigatsiya 
eroziyasining turlicha bo‗lishiga faol ta‘sir etadi. Suvlarning o‗zini-o‗zi 
tozalash qobiliyati oqim tezligiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liq.
Tuproqlar. Ularning gumus miqdori, tuz maromi, fizik xususiyatlari 
yerda mahsuldorlik, tuz to‗planishi (yoki yuvilishi) grunt suvlarning tik 
yoki yotiq harakatini belgilaydi. Tuproqning o‗zini-o‗zi tozalash xususiyati 
uning mexanik tarkibi, rel‘ef xususiyati, yog‗in-sochin va boshqa omillar 
bilan belgilanadi. 
O‗simlik qoplami – hududda eroziya, deflyasiya, atrof tabiiy 
muhitning ifloslanishi, turli tabiiy (biogeokimyoviy) jarayonlarning 
dinamikasi, tabiatda modda almashinuvi kabi hodisalarning yuz berishiga 
ta‘sir etadi.
Iqlim omili. Atrof tabiiy muhitni ifloslantirishda atmosfera 
stratifikatsiyasining holati, turli tezlik va yo‗nalishdagi shamollarning 
mavjudligi, botiq hududlarda havo massalarining berk sirkulyasiyasi, 
ultrabinafsha nurlarning intensivligi va momaqaldiroqli kunlarning miqdori 
(momaqaldiroqlar texnogen mahsulotlarning achishi natijasida havoning 
ifloslanishini tozalaydi va yog‗in bilan birga atmosferadan chiqib ketishini 
ta‘minlaydi); yog‗in-sochinning davomiyligi va zichligi, tumanli 

---

124 
kunlarning miqdori va atmosferani ifloslantiruvchi yoki tozalovchi boshqa 
omillar haqida to‗la ma‘lumotlarga ega bo‗lish lozim.