|
kzopsixika
– inson psixikasining bu bo‘lagi organizmga
nisbatan tashqi bo‘lgan voqelikni aks ettiradi. E
ndopsixika
– inson organizmining
31
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd
ed р389
32
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd
ed р389
74
holatini aks ettiruvchi psixik voqelikning bir bo‘lagi.
Intropsixika
– fikr, iroda
kuchi, xayolot, tushlarni o‘z ichiga olgan psixik voqelikning bir qismi.
Psixika rivojining ikki darajasi mavjud: tuban va yuqori. Psixikaning tuban
darajasi anglanmagan ong ostini, yuqorisi esa – ongni tashkil etadi. Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki, psixika ongdan ko‘ra anchagina kengroqdir. Ong –
muzlikning ko‘rinayotgan qismi bo‘lib, uning katta qismini esa insonning
anglangan nazoratidan yashiringan ong osti tashkil etadi.
Inson psixikasi tarkibiga: psixik jarayonlar: bilish, hissiy, irodaviy va
anglanmagan jarayonlar; psixik holatlar: motivatsion sohada – ehtiyojlar,
qiziqishlar, istaklar, intilishlar; emotsional sohada – sezgilarning hissiy toni,
emotsional aks ta’sir, kayfiyat, stress, affekt; irodaviysohada – tashabbuskorlik,
qaror qabul qilish, maqsadga yo‘nalganlik, qat’iyatlilik; ongning umumiy tarkibini
ifodalovchi – diqqatning turli darajalari, frustratsiya, apatiya va boshqalar; psixik
xossalar: yo‘nalganlik, temperament, fe’l-atvor, qobiliyatlar kiradi.
Shu tarzda, inson psixikasi aks ettirish va tartibga solish faoliyatining yaxlit
psixik hodisasi demakdir.
Psixikani tushunishga oid turli yondashuvlar mavjud:
1. Antropsixizm ta’limoti (R.Dekart) – psixika faqat insonga xos.
2. Panpsixizm ta’limoti (fransuz materialistlari) – tabiatning umumiy
ruhlanganligi; psixika butun tabiatga, butun olamga xos (shu jumladan toshga
ham).
3. Biopsixizm ta’limoti – psixika – bu tirik tabiatning xossasi (o‘simliklarga
ham xos).
33
4. Neyropsixizm ta’limoti (Ch. Darvin)
34
– psixika asab tizimi mavjud
bo‘lgan organizmlargagina xos.
33
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd
ed р387
34
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd
ed р388
75
5. Miyapsixizmi ta’limoti (K.K.Platonov) – psixika faqat bosh miyali,
naysimon asab tizimiga ega organizmlarda mavjud (bunga ko‘ra, hasharotlarda
psixika mavjud emas, chunki ular bosh miyasiz tugunli asab tizimiga ega).
6. Tirik organizmlarda psixika kurtaklarining namoyon bo‘lish mezoni
bo‘lib qo‘zg‘aluvchanlik hisoblanadi (A.N.Leontev) – hayotiy ahamiyatsiz bo‘lgan
muhit omillariga (tovush, hid va b.)javoban qo‘zg‘alish, ular ob’ektiv barqaror
aloqasiga ko‘ra muhim hayotiy qo‘zg‘atuvchilar (ozuqa, xavf) uchun
ogohlantiruvchi bo‘lib xizmat qiladi.
Psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi tarixiy bosqichlari.
Shunday qilib, psixologiya predmetini to‘liq bayon etish psixologiya
fanining o‘zini ko‘rib chiqishni taqozo etadi.
«Psixologiya» so‘zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olimi
R.Goklenius tomonidan qo‘llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X.Volf
birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga «psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki
yirik
ilmiy-psixologik
asarlar:
«Empirikpsixologiya»
(1732)
va
«Ratsionalpsixologiya» (1734) ni yaratdi.
Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan
sifatida u ikki ming yil avval paydo bo‘lgan.
Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston,
Xitoy, Misr, Bobil, Yunoniston)da falsafa bag‘rida paydo bo‘lgan va jamiyatdagi
amaliyot, davolanish va tarbiya ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi.
XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.
Ilmiy psixologiyaning, xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida
1879 yilda Leypsig shahrida dunyoda birinchi bo‘lib eksperimental psixologik
laboratoriyani ochgan nemis tadqiqotchisi V.Vundt tan olingan. Bunga mos
ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelgan sanasi bo‘lib
hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy mavzulari sifatida
sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar
(G.Ebbingauz), diqqat (Dj.Kettel), hissiy holat (U.Djeyms, T.A.Ribo), ong va iroda
(Vyursburgskaya shkola, A.Bine) xizmat qildi.
76
XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko‘plab maxsus
bo‘limlari yuzaga keldi – bu mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot
psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir qatorda ilmiy psixologiyaning ko‘plab
maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh, differensial psixologiya va
boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo‘nalishlar bo‘yicha
rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo‘lsada, ko‘plab
masalalar hal etilmagan edi.
XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir
ko‘rsatdi. Fanda matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari,
shuningdek, elektron-hisoblash texnikasi kengroq qo‘llanila boshladi. Psixologiya
tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so‘nggi yutuqlardan faol tarzda foydalana
boshladi.
SHunday qilib, psixologiya rivojlanish yo‘lida uzoq tarixiy yo‘lni bosib
o‘tgan holda, o‘rganish predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o‘zgartirib bordi.
L.D.Stolyarenkopsixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to‘rt bosqichga
ajratadi.
Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning
bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson
hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar.
Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R.Dekart, B.Spinoza,
D.Lokk, G.Leybnits, D.Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi.
Fikrlash, sezish, xohishga bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy
metodi bo‘libinsonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda
paydo bo‘ldi (D.Uotson, E.Torndayk). Psixologiyaning funksiyalari – tajribalar
o‘tkazish va bevosita ko‘rish mumkin bo‘lganlarni, aniqrog‘i, insonning xulq-
atvori, harakatlari, ta’sirotlarga nisbatan javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib
chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich. Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat
va ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.
77
Do'stlaringiz bilan baham: | 
