O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Psixik jarayonlarning shakllanishida tilning ahamiyati 
Inson ongi ijtimoiy chuqur tabiatga ega. U predmetli faoliyat jarayonida, 
bolaning kattalar bilan muloqotida, kattalarning bir-birlari bilan muloqot 
jarayonlarida shakllanadi va boshlanishidan ijtimoiy xarakterga ega. Muloqot 
jarayonida bolaga umuminsoniy tajribalarning asosi beriladi. SHuning uchun 
individual-psixologik, alohida shaxspsixologiyasi ijtimoiy holat hisoblanadi. Agar 
umuminsoniy tajribani berish jarayonida so‘zlar alohida ahamiyat kasb etsa, 
iboralar ham insoniy tajribalarni etkazishida muhim rol o‘ynaydi. 
Ma’lumotlarni gaplar orqali etkazish ikkiga bo‘linishi mumkin. Aniq 
voqealar haqida xabar etkazish yoki voqea kommutatsiyasi va mashhur mantiqiy 
munosabatlar orqali yotkazish yoki munosabatlar kommutatsiyasi mavjuddir. 
Munosabatlar kommutatsiyasi hissiy tajribadan ongning murakkab ratsional 
shakllariga o‘tishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tilga ta’sir qilishning uch shakli ham mavjud. Insonning tilida nafaqat 
so‘zlar saqlanadi, unda mantiqiy tizimlar ham mavjud. Bular tashqaridan kelgan 
ma’lumotlarni nafaqat qabul qilish, balki tahlil qilish qobiliyatiga ega. Demak, til 
insonda mantiqiy xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. 
YOsh bola o‘zining individual tajribalariga tayanib xulosa chiqarish 
imkoniyatiga egadir. Olovning tanani kuydirish xususiyatiga ega ekanligini ota-

---

95 
onasidan bilishi yoki o‘zining hissiy sezgisi orqali ham bilishi mumkin.
40
Agar 
inson faqat o‘z tajribasiga tayanib xulosa chiqarsa, uning individual imkoniyatlari 
cheklangan bo‘lar edi. SHuning uchun ham til orqali mantiqiy fikrlarni aniqlash 
mumkin.
O‘z tajribasiga tayanmay, mantiqiy munosabatlar asosida xulosa chiqarish 
imkoniyati bilishning yangi ratsional va mantiqiy shakllari uchun alohida ahamiyat 
kasb etadi.
Hattoki voqealar ishtirokchisi bo‘lmagan taqdirda ham o‘zining bilish va 
mantiqiy tuzilishiga tayangan holda xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. 
Tilning mantiqiy tizimida insonga tayyor tafakkurning dinamik quroli 
beriladi, shu tariqa mantiqiy strukturalar o‘zlashtiriladi, insonni bilish 
imkoniyatlari ortadi. 
Bu ongning yangi imkoniyatlari, til orqali o‘zlashtiriladi, bu esa ongning 
rivojlanishiga asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. 
Tilning muhim funksiyalaridan biri bu, uning asosida sezgi, idrok, diqqat, 
tafakkur, xotira, xayol, emotsiya, iroda vujudga keladi. Bu qarash L.S.Vigotskiy 
tomonidan fanga kiritilgan. 
Ma’lumki, hayvonlarda sezgi va kompleks idrok mavjud. Hayvonlarda 
diqqat ham mavjud, u muhim signallarni tanlab oladi va kerak bo‘lmagan 
harakatlarni to‘xtatadi, hayvonlarda ham xotira mavjud, u xotira orqali oldinga 
tajribalar asoratini saqlaydi va ma’lum shart-sharoitlarda ularni ishlatadi. 
Tabiiyki, bunday funksiyalar insonlarda ham mavjud, lekin ularning 
hayvonlardan farqi, insonlarda bu jarayonlar nutqqa bog‘langan holda amalga 
oshiriladi. Bu funksiyalar ongning tarixiy shakllanishi bilan genetik jihatidan 
bog‘liqdir.
41
Bularning hammasi inson psixikasining o‘ziga xosligini tashkil qiladi. 
Insonning sezgisi va idrokining o‘ziga xosligibu har bir sezgi va har bir 
idrok nafaqat sezuvchi komponent, balki so‘z orqali ifoda qilingan ratsional 
40
Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 
2008 р417 
41
Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 
2008 р418 

---

96 
komponentlar ham mavjud va aynan shu sezgi va idrokni murakkablashtiradi. 
Masalan, 1,5 mln rang turi mavjud. Biroq biz 12-15 yoki 20-30 so‘z orqali 
ranglarni nomlaymiz ularni biz qizil, sariq, yashil, ko‘k, qora deb ataymiz. Biz 
ranglarning boshqa so‘zlarini topa olmaymiz, lekin qalbimizda ularni nomlay 
boshlaymiz. Biz tovushlarni ham xuddi shunday tahlil qilamiz, ularni ma’lum bir 
sifatlarga ajratamiz. Bu sezgilarning namoyon bo‘lishiga misol bo‘lishimumkin. 
Har qanday bilish jarayonlariga nutqning bevosita aloqasi mavjud.