O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi jizzax politеxnikа instituti mexanika

Foydali qarshilik kuchlari. Mexanizm harakatlanish jarayonida loyihada nazarda tutilgan barcha qarshilik kuchlarini engishi kerak bo’ladi. Odatda bu kuchlar mexanizmning ish bajaruvchi bo’g’iniga qo’yiladi.

Zararli qarshilik kuchlari. Bu kuchlar mexanizm harakatiga to’sqinlik qilib, uning foydali ish koeffitsientini kamaytirish sabab bo’ladi.

Og’irlik kuchlari. Bu kuchlar doimo er markaziga yo’nalgan bo’ladi.

Inertsiya kuchlari va momentlari. O’zgaruvchan chiziqli yoki burchak tezlik bilan harakatlanayotgan bo’g’inlarda mos ravishda inertsiya kuchi va inertsiya kuchining momenti hosil bo’ladi.

Inertsiya kuchi - bo’g’in massasining shu bo’g’in og’irlik markazining tezlanishiga ko’paytmasiga teng va kuch vektori tezlanish vektoriga karama-qarshi yo’nalgan
(5.1)
Inertsiya kuchining momenti - bo’g’inning og’irlik markazidan o’tgan o’qka nisbatan olingan inertsiya momentini shu bo’g’in burchak tezlanishiga ko’paytmasiga teng va inertsiya kuchi momenti bo’g’inning burchak tezlanishiga teskari yo’nalgan.
(5.2)
Reaktsiya kuchlari. Bu kuchlar yuqorida ta’kidlanganidek kinematik juftliklarda bo’g’inlarning bir-biriga ta’sir kuchi bo’lib, bu kuchlarni aniqlash mexanizmni kuchlar ta’sirida hisoblashning asosiy masalalaridan biridir.
Aylanma kinematik juftlarda reaktsiya kuchlarining qo’yilish no’qtalari, ma’lum, qiymatlari va yo’nalishi noma’lum (5.1- shakl).



5.1–shakl.

Ilgarilanma kinematik juftlarda reaktsiya kuchlarining yo’na-lishi ma’lum bo’lib, u bo’g’inni yunaltiruvchi sirtga perpendiku-lyardir. Kuchning qo’yilish no’qtasi esa noma’lum (5.1- shakl).

Oliy kinematik juftlarda reaktsiya kuchlari urinish no’qtalaridan utuvchi normal chiziqda yotadi (5.1-shakl).
Misol tariqasida don yig’ish kombaynlaridagi comon to’plovchi mexanizmni kuchlar ta’sirida hisoblaymiz. Buning uchun bizga qo’yidagilar berilgan:
- mexanizmning kinematik sxemasi (5.1– a shakl);
- etakchi bo’g’in burchak tezligi ω q6 radG’s;
- bo’g’inlar uzunliklari va ularning og’irlik markazlarining holatlari yuqorida keltirilgan;
- bo’g’inlar massalari va ularning inertsiya momentlari
m₁q5kg, m₂q35kg, m₃q12kg, J_S1q0,03 kg m², J_S2q3,2 kg m², J_S3q0,36 kg m²;
- foydali qarshilik kuchi F_fq600 N.
Barcha kinematik juftliklardagi reaktsiyalarni aniqlaymiz.


a) b)

5.2– shakl.

Buning uchun 2 va 3 bo’g’inlarning inertsiya momentlarini hisoblab olamiz

Mexanizmni Assur guruhlariga ajratamiz. Bu mexanizm II sinf 1 - tur Assur guruhidan (2 va 3-bo’g’in) va boshlang’ich mexanizm (1 va 4- bo’g’inlar) dan iborat.
2 va 3 - bo’g’inga ma’lum tashqi kuchlar va momentlarni qo’yamiz (F_fk; F_i2; G₂; M_i2; G₂; F_i3; M_i3). V nuqtaga nisbatan bu kuchlarning elkalari (h) ni belgilaymiz.
Olib tashlangan 1 va 4 bo’g’inlarning ta’sirini R₁₂ va R₄₃ reaktsiya kuchlari bilan almashtiramiz. Bu kuchlarni tashkil etuvchilarga ajratamiz: - AV yo’nalishi bo’yicha, - AV ga perpendikulyar yo’nalishda, - O₃V yo’nalish bo’yicha, - O₃V ga perpendikulyar yo’nalishda.
2 - bo’g’inga ta’sir etuvchi barcha kuchlardan V nuqtaga nisbatan moment olamiz


bu tenglamadan

Endi 3-bo’g’in uchun V nuqtaga nisbatan momentlar tenglamasini turamiz


Bu tenglamadan

Qolgan va noma’lumlarni topish uchun 2 va 3 bo’g’inlarga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning vektor tenglamasini tuzamiz

Bu tenglamani echish uchun ma’lum masshtabda (_F q 10 NG’mm) kuchlar rejasini (kuchlar ko’p burchagini) quramiz (3.4 – b shakl). Buning uchun ixtieriy a nuqta tanlanib, hisoblangan masshtab bo’yicha R^₁₂ kuchni qo’yamiz, o’nga G₂ kuchni ulaymiz va hakazo.
R^₄₃ vektorning oxiridan O₃V bo’g’in o’qiga parallel, R^₁₂ vektorning boshidan esa 2 bo’g’in AV o’qiga parallel chiziq o’tkazamiz. Bu chiziqlarning kesishish nuqtasi - v tenglama echimini beradi. Hosil bo’lgan kesmalar Rⁿ₁₂ va Rⁿ₄₃ reaktsiyalarning rejadagi vektorini beradi. Ularning xaqiqiy qiymatlari bu vektorlar uzunligini _F ga ko’paytmasi sifatida aniqlanadi.
R₁₂ va R₄₃ to’liq reaktsiya kuchlarining qiymatlari mos ravishda R^_12; Rⁿ₁₂ va Rⁿ_43; R^₄₃ vektorlarning parallelogram qoidasi bo’yicha yig’indisiga teng bo’ladi.
R₁₂ q 800 N
R₄₃q 175 N
R₂₃ reaktsiya kuchini topish uchun 3 bo’g’inga ta’sir etuvchi kuchlarning muvozanat tenglamasini tuzamiz.

Bu erdan R₂₃q90 N
R₂₃ ni topish uchun yana kuchlar rejasini qurish mumkin


R₂₃q_F (R₂₃)q9 ∙10 q 90 N