O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi jizzax politеxnikа instituti mexanika

Bu sonni yaxlitlasak z₃q87.
O’qlarning ustma-ust tushish shartidan

Qo’shnichilik shartidan

Demak satellitlar soni 2, 3, va 4 ta bo’lishi mumkin. kq4 deb qabul qilamiz. Yig’ish shartiga ko’ra

Ko’rinib turibdiki c butun son chiqmadi. U holda yuqoridagi jarayonni z₁q20 uchun takrorlaymiz

Demak,
Endi 8.1-b shaklda ko’rsatilgan planetar mexanizm uchun tishlar soni va satilletlar soni aniqlaymiz. Berilgan: u_1nq10,18.
Echish. (6. 2 ) formuladan

Ma’lumki,

Bundan
va
bulsin, unda
Demak, z₂q3 z₁ va , z₁q17 deb olamiz, unda
z₂q3 ∙17q51,
shartidan
ya’ni

deb olamiz.
U holda z₃q3,06∙ 33q100,98 z₃q100 deb olamiz.
Satilletlar soni

kq3 deb olamiz .
Yig’ish shartidan

c butun son chiqmadi, shuning uchun bu jarayonni z₁q18 uchun takrorlaymiz

Unda
deb olamiz (chunki z₁ bilan birga juft son bo’lishi uchun).

Yig’ish shartidan

Demak, z₁q18, z₂q54, z'₂q 35, z₃q108, kq3.


Nazorat uchun savollar:

1. 
   Epitsiklik mexanizmlar qanaqangi mexanizm?
   
2. 
   Planetar mexanizmlar-chi?
   
3. 
   Differentsial mexanizmlar-chi?
   
4. 
   Planetar mexanizmlar qanday loyihalanadi?
   
5. 
   Satellit nima?
   
6. 
   Vodilo nima?
   

4 – Amaliy mashg’ulot


Mavzu: KINЕMАTIK JUFTLIKLАRDАGI RЕАKTSIYALАRNI АNIQLАSH. KЕLTIRILGАN KUCH VА MОMЕNT.


Reja:

1. 
   Mexanizmlarga ta’sir etuvchi kuchlar aniqlash. Mexanizmlarning kuchlar qo’yilgan hisobiy sxemalarini chizish.
   
2. 
   Kuchlar bo’yicha hisoblashning analitik va kuch rejalarini qo’rish usullari. Jukovskiy usulida muvozanatlovchi kuchning qiymatini aniqlash
   

Mexanizmlarga ta’sir etuvchi kuchlar

Mexanizm harakatlanganda uning kinematik juftliklarida bo’g’inlarning o’zaro ta’sir kuchlari vujudga keladi. Bu kuchlar mexanizmga nisbatan ichki kuchlardir. Kinematik juftliklarning o’zaro ta’sir kuchlari bilan yuklanganligi mexanizmning muhim dinamik xususiyatdir. Kinematik juftliklardagi kuchlarni bilish mexanizm bo’g’inlarining mustahkamligini, bikrligini, titrashga, eyilishga chidamliligini hisoblash, podshipniklar-ning xizmat muddatini hisoblash uchun va mexanizmni loyihalashda bajariladigan sho’nga o’xshash boshqa hisoblarni amalga oshirish uchun zarur. Ichki kuchlarni shuningdek bir qancha masalalarda mexanizmga tashqaridan qo’yilgan kuchlar va juft kuchlar (momentlar)ni aniqlash uni kuchga hisoblashning mazmunini tashkil etadi.

Mexanizmni kuchlar ta’sirida tekshirishda unga ta’sir etuvchi hamma tashqi kuchlarning qiymatlari va yo’nalishlari aniqlangan bo’lishi yoki ularning son qiymatini aniqlash usullari ko’rsatilgan bo’lishi kerak.
Umuman mexanizmga ta’sir etuvchi kuchlarga qo’yidagilar kiradi:
1. Harakatlanuvchi kuchlar yoki momentlar. Mexanizmni harakatga kirituvchi, uni biror ish bajarishga majbur etuvchi kuch yoki moment, biror energiya manbai yoki tashqi ta’siridan vujudga keladi.
2. Foydali qarshilik kuchlari. Mexanizm harakatlanish jarayonida loyihada nazarda tutilgan barcha qarshilik kuchlarini engishi kerak bo’ladi. Odatda bu kuchlar mexanizmning ish bajaruvchi bo’g’iniga qo’yiladi.
3. Zararli qarshilik kuchlari. Bu kuchlar mexanizm harakatiga to’sqinlik qilib, uning foydali ish koeffitsientini kamaytirish sabab bo’ladi.
4. Og’irlik kuchlari. Bu kuchlar doimo er markaziga yo’nalgan bo’ladi.
5. Inertsiya kuchlari va momentlari. O’zgaruvchan chiziqli yoki burchak tezlik bilan harakatlanayotgan bo’g’inlarda mos ravishda inertsiya kuchi va inertsiya kuchining momenti hosil bo’ladi.
Inertsiya kuchi - bo’g’in massasining shu bo’g’in og’irlik markazining tezlanishiga ko’paytmasiga teng va kuch vektori tezlanish vektoriga qarama-qarshi yo’nalgan
F_iq - m ∙a_s, (4.1)
Inertsiya kuchining momenti - bo’g’inning og’irlik markazidan o’tgan o’qka nisbatan olingan inertsiya momentini shu bo’g’in burchak tezlanishiga ko’paytmasiga teng va inertsiya kuchi momenti bo’g’inning burchak tezlanishiga teskari yo’nalgan.
M_iq- J_s ∙ε, (4.2)
Mexanizm bo’g’insi moddiy nuqtalar sistemasidan iborat bo’lganligi sababli harakat jarayonida bo’g’inga tegishli nuqtalarning tezlanishlari har xil yo’nalishda bo’lishi mumkin. Binobarin, bo’g’indagi moddiy nuqtalarga ta’sir etuvchi inertsiya kuchlarining qiymatlari ham har xil bo’ladi. Moddiy jismga ta’sir etuvchi har qanday kuchlar sistemasini bitta bosh kuch va uning bosh momenti bilan almashtirish mumkin bo’lgani kabi, bo’g’in nuqtalariga ta’sir etuvchi inertsiya kuchlarini shu bo’g’in massalari markaziga ta’sir etuvchi yagona bosh inertsiya kuchi va bo’g’inning burchak tezlanishi sababli vujudga keluvchi bosh inertsiya momentiga almashtirish mumkin bo’ladi.
a) b)

4.1 – shakl.

4.1-shakl, a da bo’g’in moddiy nuqtalariga qo’yilgan inertsiya kuchlarining taqsimlanish epyurasi, 4.1- shakl, b da ularni yagona bosh inertsiya kuch va bosh inertsiya momenti bilan almashtirish ko’rsatilgan.

Inertsiya kuchining bosh vektori F_i bo’g’in og’irlik markaziga qo’yilgan bo’lib, qiymat jihatidan bo’g’in massasi m bilan massalar markazi tezlanishi a_S ning ko’paytmasiga teng va yo’nalishi unga qarama-qarshi.
Inertsiya kuchi bosh moment M_i ining qiymati bo’g’inning og’irlik markazidan o’tuvchi o’qka nisbatan olingan inertsiya momenti J_S ning burchak tezlanishi  ga ko’paytmasiga teng bo’lib, yo’nalishi unga teskari.
Mexanizm harakati jarayonida bo’g’inlarda vujudga keladigan inertsiya kuchlari va uning momentlari ham qiymat jihatidan, ham yo’nalishi jixatidan o’zgarib turadi. Bo’g’inlarning turlicha harakatida ularda vujudga keladigan bosh inertsiya kuchlari va bosh inertsiya momentini aniqlashni va ularni yagona natijalovchi inertsiya kuchi bilan almashtirish usullariii ko’rib chiqamiz.
1. Bo’g’in to’g’ri chiziqli ilgarilama harakatda bo’lganda unda faqat inertsiya kuchi vujudga keladi:
F_iq - m ∙a, (4.3)

2. Muvozanatlangan krivoship:

a) o’zgarmas burchak tezlik ( q sonst) bilan harakatlanganda, unda hech qanday inertsiya kuchi yoki uning momenti vujudga kelmaydi;
b) o’zgaruvchan burchak tezlik bilan harakatlansa (4.2-a shakl) unda faqat inertsiya kuchining momenti M_i vujudga keladi:
M_iq- J_s ∙ε, (4.4)


a) b) v) g)

4.2- shakl.

3. Muvozanatlanmagan krivoship:

a) o’zgarmas burchak tezlik bilan ( q sonst) harakatlansa (4.2–b shakl), unda faqat inertsiya kuchi F_i vujudga keladi:

b) o’zgaruvchan burchak tezlik bilan harakatlanganda (4.2-v shakl) unga ham inertsiya kuchi, ham inertsiya kuchining momenti ta’sir qiladi:
F_iq - m ∙a_s
M_iq- J_s ∙ε, (4.5)
6. Reaktsiya kuchlari. Bu kuchlar yuqorida ta’kidlanganidek, kinematik juftliklarda bo’g’inlarning bir-biriga ta’sir kuchi bo’lib, bu kuchlarni aniqlash mexanizmni kuchlar ta’sirida hisoblashning asosiy masalalaridan biridir.
Aylanma kinematik juftlarda reaktsiya kuchlarining qo’yilish nuqtalari, ma’lum, qiymatlari va yo’nalishi noma’lum (3.3 - a shakl).


a) b) v)

4.3– shakl.
Ilgarilanma kinematik juftlarda reaktsiya kuchlarining yo’nalishi ma’lum bo’lib, u bo’g’inni yo’naltiruvchi sirtga perpendikulyardir. Kuchning qo’yilish nuqtasi esa noma’lum (4.3- b shakl).
Oliy kinematik juftlarda reaktsiya kuchlari urinish nuqtalaridan utuvchi normal chiziqda yotadi (4.3 - v shakl)
misol. Don yig’ish kombaynlaridagi comon to’plovchi mexanizmni kuchlar ta’sirida hisoblaymiz. berilgan:
- mexanizmning kinematik sxemasi (3.4-a shakl);
- etakuch bo’g’in burchak tezligi ω q6 radG’s;
- bo’g’inlar uzunliklari va ularning og’irlik markazlarining holatlari 2- amaliy mashg’ulotda keltirilgan;
- bo’g’inlar massalari va ularning inertsiya momentlari
m₁q5kg, m₂q35kg, m₃q12kg, J_S1q0,03 kg m², J_S2q3,2 kg m², J_S3q0,36 kg m²;
- foydali qarshilik kuchi F_fq600 N.
Barcha kinematik juftliklardagi reaktsiyalarni aniqlaymiz.
a) b)

4.4– shakl.
Buning uchun 2 va 3 bo’g’inlarning inertsiya momentlarini hisoblab olamiz




Mexanizmni Assur guruhlariga ajratamiz. Bu mexanizm II sinf 1 - tur Assur guruhidan (2 va 3-bo’g’in) va boshlang’ich mexanizm (1 va 4- bo’g’inlar) dan iborat.
2 va 3 - bo’g’inga ma’lum tashqi kuchlar va momentlarni qo’yamiz (F_fk; F_i2; G₂; M_i2; G₂; F_i3; M_i3). V nuqtaga nisbatan bu kuchlarning elkalari (h) ni belgilaymiz.
Olib tashlangan 1 va 4 bo’g’inlarning ta’sirini R₁₂ va R₄₃ reaktsiya kuchlari bilan almashtiramiz. Bu kuchlarni tashkil etuvchilarga ajratamiz: - AV yo’nalishi bo’yicha, - AV ga perpendikulyar yo’nalishda, - O₃V yo’nalish bo’yicha, - O₃V ga perpendikulyar yo’nalishda.
2 - bo’g’inga ta’sir etuvchi barcha kuchlardan V nuqtaga nisbatan moment olamiz


bu tenglamadan

Endi 3-bo’g’in uchun V nuqtaga nisbatan momentlar tenglamasini turamiz

Bu tenglamadan

Qolgan va noma’lumlarni topish uchun 2 va 3 bo’g’inlarga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning vektor tenglamasini tuzamiz



Bu tenglamani echish uchun ma’lum masshtabda (_Fq10 NG’mm) kuchlar rejasini (kuchlar ko’p burchagini) quramiz (3.4–b shakl). Buning uchun ixtieriy a nuqta tanlanib, hisoblangan masshtab bo’yicha R^₁₂ kuchni qo’yamiz, o’nga G₂ kuchni ulaymiz va hakazo.
R^₄₃ vektorning oxiridan O₃V bo’g’in o’qiga parallel, R^₁₂ vektorning boshidan esa 2 bo’g’in AV o’qiga parallel chiziq o’tkazamiz. Bu chiziqlarning kesishish nuqtasi - v tenglama echimini beradi. Hosil bo’lgan kesmalar Rⁿ₁₂ va Rⁿ₄₃ reaktsiyalarning rejadagi vektorini beradi. Ularning xaqiqiy qiymatlari bu vektorlar uzunligini _F ga ko’paytmasi sifatida aniqlanadi.
R₁₂ va R₄₃ to’liq reaktsiya kuchlarining qiymatlari mos ravishda R^_12; Rⁿ₁₂ va Rⁿ_43; R^₄₃ vektorlarning parallelogram qoidasi bo’yicha yig’indisiga teng bo’ladi.
R₁₂ q 800 N
R₄₃q 175 N
R₂₃ reaktsiya kuchini topish uchun 3 bo’g’inga ta’sir etuvchi kuchlarning muvozanat tenglamasini tuzamiz.

Bu erdan R₂₃q90 N
R₂₃ ni topish uchun yana kuchlar rejasini qurish mumkin
R₂₃q_F (R₂₃)q9 ∙10 q 90 N