O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

TAJRIBA QURILMASINING TUZILISHI
T
ajriba qurilmasi (5.1rasm.) (1) idishdan, undan chiqib ketadigan quvur (2) dan iborat. Suyuqlik naporini idishi o‘zgarmas holatda saqlovchi quvurcha. Quvur birdan kengayadigan (5), birdan torayadigan (6), mahalliy qarshiliklardan va jo’mrak(7)dan iborat. Boshida va oxirida mahalliy qarshiliklarda pezometrlar (3) o‘rnatilgan. Quvurning oxirida o‘lchash idishi (4) o‘rnatilgan.

5.2-rasm. Mahalliy qarshiliklarni aniqlash qurilmasining shemasi.

TAJRIBA BAJARISH TARTIBI
Jo’mrakni (7) ochganda quvurda suyuqlikning sarfi kuzatiladi. Suyulikning harakati o‘rnatilgandan so‘ng mahalliy qarshiliklarning boshdan oxirigacha pezometrlarning napori o‘lchanadi va o‘lchov idishdagi (4) suvning hajmi va uning to‘lish vaqti aniqlanadi. Olingan qiymatlar jadvalga kiritiladi. Jo’mrak (7) yordamida suvning sarfi o‘zgartirib boriladi va tajriba kamida 3 marta bajariladi.


TAJRIBA ISHLARINING HISOBI
Suvning sarf bo‘lishi va harakatining o‘rtacha tezligi quyidagi yo‘l bilan aniqlanadi:
(5.7)
Bu erda: (5.8)
Bu erda: d – quvur diametrining kengayishi;
D – quvurning kengaygandan keyingi diametri.
Keyin mahalliy qarshiliklarda napor yo‘qotilishi aniqlanadi. Buning uchun Bernulli tenglamasi qo‘llaniladi:
(5.9)
z₁=z₂ quvurning gorizontal bo‘lgani uchun, bunda
(5.10)
Kesimlar orasida naporning yo‘qotilishi. (5.11)
Bu erda:
h₁-uzunlik bo‘yicha naporning yo‘qotilishi;
h_m-mahalliy qarshiliklar naporining yo‘qotilishi.
Uzunlik bo‘yicha yo‘qotilish kichik bo‘lgani uchun, bunda
(5.12)
(5.13)
bu erda (5.14) oqimning to‘liq solishtirma energiyasi
Jo’mrak uchun

(5.15)
Quvurning torayishida va kengayishida naporning yo‘qotilishi mahalliy qarshilikgacha va undan keyingi to‘liq solishtirma energiyalar farqi yordamida aniqlanadi.
(5.16)
(5.17)
Mahalliy qarshilik tajriba qiymatlari quyidagi formula yordamida hisoblanadi.
(5.18)
Mahalliy qarshiliklar koeffitsienti nazariy qiymatlari hisoblanadi va tajriba natijalari bilan taqqoslanadi.
Natijalar jadvalga kiritiladi.
5.2-jadval

№	Pezometrlarning ko‘rsatkichlari						W	T	O‘zgarmas kattalik
	Birdan kengayish		Birdan torayish		Jo’mrak				d=2sm D=5sm
	Sm	sm	sm	sm	sm	sm	sm^3	s
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10

5.3 – jadval

№	Q	Vd	VD	hpp	hpc	hkp
	sm^3/s	sm/s	sm/s	sm	sm	sm
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13

Nazorat savollari:
1) Mahalliy gidravlik qarshilik nima?
2) Qulflash armaturasi nima?
3) Mahalliy qarshiliklar natijasida naporning pasayishi qaysi formula bilan aniqlanadi?
4) Bord formulasini yozing va uni qo‘llanish sohasini tushuntiring?


6 – TAJRIBA ISHI

SUYUQLIKNI YUPQA DEVORDAGI KICHIK TESHIKDAN OQISHINI TEKSHIRISH

Ishning maqsadi:
Tajriba yo‘li bilan suyuqlikning yupqa devoridagi teshikdan oqishini xarakterlovchi siqilish E, tezlik , maxalliy qarshilik , sarfi koeffitsentlarini aniqlash.


Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: o‘zgarmas suyuqlik idishi, quvur, vertikal quvur, pezometr jo’mrak, millimetrlarga bo‘lingan chizg‘ich, o‘lchov idishi.
QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT


Diametri ga teng bo‘lgan teshik, kichik teshik hisoblanadi.
Bu yerda N – teshik markazi ustidagi napor.
Qalinligi <3d ga teng devor yupqa devor hisoblanadi, suyuqlikning teshikdan oqishiga ta’sir qilmaydi, shuningdek devor o‘tkir qirrali teshikdan iborat.
Tekshirish natijasida suyuqlik hamma tomondan dumaloq teshikka yaqinlashganda oqim chizig‘i oqimchaning boshlanishida egri chiziq bo‘ladi va teshikning to‘g‘risidan o‘tib oqimchaning o‘qiga yaqinlashishni davom ettiradi. Buning oqibatida oqimcha teshikchadan chiqishda siqilishga uchraydi va masofa farqi (0,5 0,1) d_tesh teng bo‘lganda siqilishni hosil qiladi, bu kesim siqilgan kesim deb aytiladi.
Oqimchaning siqilish darajasi siqilishi koeffitsient orqali aniqlanadi.


(
6.1)
bu erda, - siqilishi kesim yuzasi
– teshik kesim yuzasi.
Oqimcha siqilish darajasining o‘rtacha tezligi quyidagi formuladan aniqlanadi:
(6.2)


Bu erda tezlik koeffitsienti, tezlikning nazariy qiymati, u qarshilikning mavjudligi oqibatida kamayishini hisobga olgan holda, amaliy tezlikni nazariy tezlik nisbati bilan aniqlanadi:
(6.3)
- mahalliy qarshilik koeffitsienti.
- siqilish kesimidagi Kareolis koeffitsienti =1,0
Amaliy tezlik V, oqimni tushish troektoriyasi formulasi orqali aniqlanadi.
(6.4)
“x” va “u” koordinata boshiga nisbatan, oqimning istalgan nuqtasidagi koordinatalari va og‘irlik markazi bilan siqilgan kesimning mos tushgan koordinatalari.
Tezlik koeffitsenti ni bilgan holda, mahalliy qarshilik koeffitsientini quyidagi formuladan aniqlash mumkin.
(6.5)
Yupqa devordagi teshikdan oqayotgan suyuqlik sarfi.
(6.6)
Bu erda – teshik kesim yuzasi
- sarf koeffitsenti, u oqayotgan suyuqlik sarfini amaliy suyuqlik sarfiga nisbatiga teng, ya’ni oqim siqilishisiz va qarshiligisiz olingan:
^yoki (6.7)
Bu erda (6.8)
Tajriba yo‘li orqali yupqa devordagi kichik teshik uchun.
E=0,64; j=0,06; =0,95; =0,62