O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 

---

42 
1. Evolyutsiya jarayonida tuxum qo‘yib ko‘payishdan tirik tug‘ishga o‘tishga nimalar sabab 
bo‘lgan? 
2. Tirik tug‘ishga organizmlar qanday moslashgan? 
3.Qushlar va sut emizuvchilar uchun sariqlik xaltasi ahamiyatga egami? 
 
8-mavzu: Ontogenez davrlari. 
Asosiy savollar: 
1. Ontogenez bosqichlari va evolyutsiyasi. 
2. Qarish ontogenezning bir davridir. 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Divergentsiya, metamorfoz, tanglik 
bosqichlari, embrionizatsiya, ikkilamchi murtak pardalar, fatalizatsiya. 
1-savol bayoni: 
Evolyutsiya kabi, ontogenez ham tirik mavjudotlarning ajralmas 
xossalaridan biridir. Ko‘p hujayrali organizmlarning ontogenezi rivojlanish va o‘sishdan, 
ya‘ni tuzilishining takomillashuvi va hajmining ortishi bilan tavsiflanadi. Biroq evolyutsiyadan 
farq qilib, ontogyonetik rivojlanish ma‘lum programma (genotip) asosida amalga oshadi. 
Tuzilishning bir qancha bo‘g‘inlarida takomillashuv ontogenez emas, balki evolyutsion jarayon 
natijasidir. Voyaga etgan hayvonning tanasi qancha murakkab tuzilgan bo‘lsa, ontogenez 
shuncha murakkab va uzoq, muddatli jarayon bo‘ladi. Zigota ko‘p hujayrali organizmlarda 
ontogenezning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Ontogenezning oxirgi bosqichi turrisida turlicha 
fikrlar mavjud. Bu bosqichni embriolog va morfologlar jinsiy etilish deb nomlaydilar. Chunki 
bu davrga kelib, to‘qima va organlarning tabaqalanishi tugallanadi. Fiziologlar va shifokorlar 
fikriga ko‘ra, Ontogenezning oxirgi bosqichi ulimdir. Golland embriologi Shmidt P. zigotadan 
zigotagacha, voyaga etgan organizmdan voyaga etgan organizmgacha bo‘lgan hayot tsiklini 
ontogenez 
deb atashni taklif etedi. Agar ontogenez termini ostida organizmlarning hayot 
tsiklini tushunadigan bo‘lsak, u bir - biridan farq qiluvchi davrlardan iboratligini qayd qilish 
kerak Sut emizuvchilarni misolga olsak, ontogenezda embrional, postembrional (jinsiy 
etilishgacha) va voyaga etgan organizm hayot. davrlari farq qilinadi. Paporotniksimonlarning 
hayot tsikli sporofit, spora, gametofit, zigotadan tashkil topgan. Ontogenezning har bir davri o‘z 
navbatida bir necha bosqichga bo‘linadi. Masalan, umurtqalilarning embrion davrida morula, 
blasto‘la, gastrulla, neyrulla stadiyalari bor. Morulada esa 2, 4, 8, 16 va hakazo blastomerli 
bosqichlar mavjud. Demak, ontogenezni bir tomondan jinsiy etilish davrigacha yo‘nalgan, 
nisbatan aniq, ifodalangan davrlardan, ikkinchi tomondan, uzluksiz, davomli jarayonlardan 
iborat, deb tasavvur etish mumkin. Ontogenez organ darajasida talqin qilinsa, davomli 
rivojlanish hamma organlarda bir xil aniq namoyon bo‘lmasligini ko‘ramiz. Masalan, dumsiz 
amfibiyalar metamorfozida teri hosilalari keskin o‘zgaradi, jabra, dum yuqoladi, ovqat hazm 
qilish, qayta hosil bo‘lgan oyoqlar, bosh miya, yurak va o‘pka hamda boshqa organlar rivoji 
juda sekinlik bilan rivojlanadi. Ontogenezning turli davrlar faqat tuzilishi bilan emas, balki 
ekologiyasi bilan ham farq qiladi. Agar har qanday moslanish evolyutsiya natijasi hisoblansa, u 
holda ontogenezning har bir bosqichi ozmi-ko‘pmi mustaqil evolyutsiyaga uchragan, chunki 
ontogenezning u yoki bu bosqichi muhitga qanchalik moslashganligiga qarab, organizmning 
yashab qolishi, jinsiy etilishigacha bo‘lgan davrni bosib o‘tishi va naql qildirish imkoniyati 
vujudga kelgan. Organizmning nobud bo‘lishi ontogenezning har bir bosqichida ruy berish 
mumkinligini e‘tiborga olsak, u holda bu bosqichda muhit sharoitiga bo‘lgan moslanishlar 
saqlanib qolgan, deb aytish mumkin.
Evolyutsiya jaryonida Ontogenezning bir bosqichi o‘ziga xos muhit sharoitiga 
moslashar ekan, u holda organizmning tuzilishi o‘zgaradi va bu bosqichning muvofiqlanishini 
ta‘minlovchi belgilari ayniqsa yangilanadi. Bunday holatda ontogenezning boshqa bosqichlari 
o‘zgarmagan taqdirda ham turli bosqichlar orasidagi farq, orta boradi. Divergentsiya ortgan sari 

---

43 
bir bosqichdan boshqasiga o‘tish murakkablasha boradi va natijada rivojlanishni bir 
yo‘nalishdan ikkinchisiga buradigan oraliq metamorfozli bosqich zarurligini taqozo etadi. 
Shunga ko‘ra, hayvonlar evolyutsiyasining ko‘pgina shaxobchalarida metamorfoz 
vujudga kelgan. U ayniqsa hasharotlarning to‘liq metamorfozli bo‘lishi 
(Holometabola) 
da 
yorqin namoyon bo‘ladi. Hasharotlarning metamorfozli bosqichida lichinka davridagi organlar 
erib ketib, ular urniga imaginal disklardan qisqa muddatda yangi organlar rivojlanadi. Bunday 
organlarini qayta qurish davrida organizmlarning ko‘plab nobud bo‘lishi tabiiydir. Shunga 
ko‘ra, metamorfoz davri tashqi muhitning noqulay sharoitidan qalin xitin qavat yoki maxsus 
pilla bilan himoyalangan davrdir. Agar organizmning lichinka va imago davri bir xil eqologik 
sharoitda kechsa, u holda rivojlanish metamorfozsiz tuzilishning asta-sekin tarkib topishi bilan 
tavsiflanadi. Moslanishning almashinishi bilan bog‘liq ontogenez bosqichlari — metamorfoz 
tug‘ilish, sut emizuvchilarda homilaning bachadon devoriga yopishishi tanglik bosqichlari deb 
ataladi. Chunki bu bosqichlar sharoitning birmuncha o‘zgarishi, ulimning ortishi bilan bog‘lik 
bo‘ladi. O‘limni kamaytirishning eng qulay yo‘li metamorfozni tezlashtirish yoki 
soddalashtirishdir. Metamorfozning soddalashuvi ontogenezning soddalashuviga sabab 
bo‘ladigan yo‘nalishdir. Umurtqasizlar bilan umurtqalilarda metamorfozning soddalashuvi 
organlar va to‘qimalarning qayta qurilishiga gormonlar ta‘siri ortishi tufayli amalga oshadi.
Metamorfoz boshqarilishda ichki omillar ta‘sirining kuchayishi bu jarayonning muhit 
ta‘siridan mustaqil bo‘lishiga, uning tezlashishiga sabab bo‘lgan. Chunonchi, amfibiyalarda 
qalqonsimon bez gormoni tiroksinning qonda ma‘lum miqdorga etishi tufayli metamorfoz yuz 
beradi. Metamorfozda organizmlar o‘limini oldini olishning yana bir yo‘nalishi uni ontogenezda 
tushirib qoldirishdir. Bu yo‘nalish ayniqsa neotyoniyada, ya‘ni jinsiy etilishning ontogenezning 
oldingi bosqichlariga lichinka holatiga kuchishida ko‘zga tashlanadi. 
Ontogenez 
evolyutsiyasining qayd qilingan yo‘nalishida, birinchidan, metamorfoz bosqichi qisqarsa, 
ikkinchidan, nasl qolldirishga layoqatli organizm keyingi rivojlanish uchun zarur energiya‘ni 
tejab qoladi. 
Biroq, metamorfozning yuqolishi u tashqi muhitda emas, balki maxsus tuxum qobiqlari 
ichida bo‘lsa, bu yuqolish embrion taraqqiyotini, nasl uchun qayrurishni cho‘zish orqali amalga 
oshadi. Bu xodisani Zaxvatkin rivojlanish «Embrionizatsiyasi» deb nomladi va u progressiv 
evolyutsiya‘ning bosh yo‘nalishi, deb qayd qildi. Haqiqatan ham, bunday yo‘nalish Hayvonlar va 
o‘simliklarning barcha guruhlarida kuzatiladi. Lichinka holatdagi rivojlanishdan qalin qobiqqa 
o‘ralgan yirik tuxum qo‘yishga o‘tish (reptiliyalar va qushlarda), embrioni, ona krrnida 
rivojlanib tirik tug‘ishga o‘tish (sut emizuvchilarda) embrionizatsiyaga Yaqqol misoldir. 
Ontogenez bosqichlari qancha ko‘p tuxum qobiri ichida rivojlanib, tashqi muhitdan 
himoyalangan bo‘lsa, unda embrion bosqichlar murakkabligi Shuncha oz bo‘ladi. Bunday 
sharoitda harakatlanib hayot kechiruvchi lichinkalardagi moslanishlar yuqoladi hamda voyaga 
etgan organizmning shakllanishiga qaratilgan jarayonlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Lichinka holatdan tuxum ichida rivojlanishga o‘tish uzoq, muddatli rivojlanish 
uchun zarur oziqlar zapasining tuxumda ko‘p bo‘lishini talab etadi. Binobarin, ontogenez 
embrionizatsiyasi tuxumda oziqning ko‘p bo‘lishi bilan uzviy bog‘liqdir. Qayd qilingan 
hodisalarga ekologik nuqtai nazardan yondoshilsa, u holda mustaqil oziqlanishdan boqim 
oziqlanishga (reptiliyalar, qushlarda) yoki parazitlik bilan oziqlanishga (sut emizuvchilarda 
embrionning to‘liq ona organizmi hisobiga voyaga etishi) o‘tishi kuzatiladi. Albatta yangi 
muhitga o‘tgan embrion rivojlanishning dastlabki davridan boshlab unga moslanishi zarur. 
Shunga ko‘ra, hasharotlar va yuksak umurtqalilarda tuxum embriogenezining dastlabki 
davrlaridayoq haqiqiy embrional va ekstraembrional qismlarga ajralish ro‘y bergan. 
Keyingilardagi embrional moslanishlar ikkilamchi murtak pardalar (amnion, allantois, xorion) 

---

44 
rivojlanadi va ular orqali moddalar almashinuvi amalga oshadi. Binobarin, bu murtak pardalari 
maxsus embrioadaptatsiya bo‘lib, embriogenezning normal kechishini ta‘minlaydi.
Zaxvatkin fikricha, embrionizatsiya ontogenezning boshlang‘ich 
bosqichlarining 
turg‘unligini saqlaydi, chunki ular tashqi muhitdan muhofaza qilinganligi sababli muhim 
evolyutsion o‘zgarishga uchramaydi. Bu umumiy qonuniyatdir. 
Ximoyalanish 
ontogenezning 
jinsiy 
etilishiga 
yo‘nalgan 
jarayonlarning 
takomillashuviga, soddalashuviga, embrionizatsiya ontogenezning qisqarishiga va bola 
tug‘ishning boshqarilishiga imkon beradi.
Tanlanish to‘g‘risida rap borganda, tabiiy tanlanish genotiplarni va u orqali individual 
taraqqiyot programmasini, ya‘ni fenotipni tanlaydi. Binobarin, ontogenez jarayoni uning har bir 
bosqichi muhitga moslashganligi va pirovardida organizmning shaxsiy rivoji ta‘minlanganligi 
bilan harakterlanadi.