O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 
1. Turning keng tarqalishida lichinkali va lichinkasiz rivojlanishning qanday ahamiyati bor 
deb o‘ylaysiz? 
2. Provizor a‘zo- nima? 
3. Nima deb o‘ylaysiz, evolyutsiya jarayonida qaysi biri( lichinkali rivojlanishmi yoki 
lichinkasiz rivojlanish) yuqolib ketishi mumkin. Javobingizni izoxlang.
2-savol bayoni: 
Umurtqalilar orasida lichinkali bo‘lmagan rivojlanish baliqlarda 
(selYaxiylarda), ba‘zi bir amfibiylarda uchraydi, lekin reptiliylarda, qushlarda va 
sutemizuvchilarda eng mo‘qammallashgan formada ifodalangan. Hayvonlar tuzilishining 
murakkablaShuvi individning shakllanishi uchun o‘zoq davom etadigan rivojlanishni talab qiladi. 
Bu, reptiliylarda va qushlarda, masalan, tovuqda diametri 3,5 
sm, 
tuYaqushda esa 10 — 12 
sm 
ga 
etadigan juda katta tuxum hujayralarining hosil bo‘lishiga olib keladi.
Embrionning rivojlanishi qushlarda puchoqli, reptiliylarda pergamentli mustahkam qobilar 
himoyasi ostida o‘tadi. Sutemizuvchilarda tuxum mikroskopik kichik bo‘ladi, chunki evolyutsiya 
protsessida sariqlikni ikkinchi marta yo‘qotgan.
Tirik tug‘ish. Hayvonlarning suvdan quruqlikka chiqishi bilan ularni o‘rab turuvchi 
muhit sharoiti o‘zgaradi va embrion yoki qushlar hamda reptiliylardagi kabi tuxumda yoki 
ko‘pchilik sut emizuvchilardagi kabi maxsus organ – bachadonda rivojlanadigan bo‘lib 
qoladi. Birinchi holda rivojlanish uchun zarur bo‘lgan oziq moddalarning barchasi zapasi 
tuxmning oqsil va sariqligida bo‘ladi, ikkinchisida – ona organizmidan olinadigan moddalar 
embrionning oziqlanish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Shu munosabat bilan ko‘pgina sut 
emizuvchilarning tuxum hujayrasii evolyutsiya prtsessida sariqligini ikkinchi marta 
yo‘qotgan va juda kichik bo‘lib qolgan.
Onaning oziq moddalari xisobiga rivojlanish embrionning ona organizmi bilan 
mustahkam aloqa bog‘lashiga va tirik tug‘ishga sabab bo‘ladi. Biroq shuni qayd qilish 
kerakki, tirik tug‘ish tuban umurtqalilarning ba‘zi bir vakillariga (baliqlarga, amfibiylarga va 
boshqalarga) ham xosdir. Lekin embrionlik davrida moddalar almashinuvi butunlay ona qoni 
orqali sodir bo‘ladigan sut emizuvchilardan farqli ularoq, tuban umurtqalilarda embrionning 
ona tanasi bilan bo‘lgan o‘zaro munosabati ancha soddaroqdir. Urg‘ochining jinsiy yo‘llari 
avvalo, tuxum sariqligi xisobiga rivojlanadigan embrionni tashib olib chiquvchi joy 
hisoblanadi. Shu sababdan tuxum sarig‘i katta bo‘ladi. 
Sut emizuvchilar embrional rivojlanishi juda xilma – xilligi bilan ajralib turuvchi keng 
guruppali hayvonlardir. Xozir yashayotgan sut emizuvchilar orasida tuxumning zapas oziq 
moddalari xisobiga rivojlanuvchi tuxum qo‘yuvchi formalardan tortib, to tuxumlari 
sariqligini batamom yuqotgan, embrionlar esa ona organizmi bilan juda murakkab o‘zaro 
munosabatda bo‘ladigan primatlar va odamgacha bo‘lgan formalarga asta – sekin o‘tishini 
kuzatish mumkin.