O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 
2.1. Jinsiy demorfizm nima? 
2.2. Nima deb o‘ylaysiz vaqt o‘tishi bilan feminizatsiya va maskulinizatsiya qilingan tovuq 
va xo‘rozlar o‘z holiga qaytadimi?
3- savol bayoni: 
Gipofiz oldingi, oraliq va orqa bo‘lakdan iborat bo‘lib, qonga ko‘p 
miqdorda gormonlar chiqarib turadi, bularning ba‘zilari organizmning o‘sishi va 
rivojlanishini idora etadi. Gipofiz oldingi bo‘lagining gormonlari jumlasiga, qalqonsimon bezga 
ta‘sir ko‘rsatadigan tireotrop
 
gormon (tropos — grekchasiga yo‘nalish); buyrak usti bezi 
pustlog‘ining rivojlanishi va funktsiyasiga ta‘sir qiladigan adryonokortikotrop
 
gormon (AKTG); 
jinsiy bezlarning rivojlanishi va funktsiyasini idora etadigan gonadotrop gormon va, nihoyat, 
somatotrop
 
gormon yoki o‘sish gormoni
 
kiradi. Shu gormonlarning birinchi uchtasi tor 
yo‘nalishli ta‘sirga ega bo‘lib, tegishli ichki sekretsiya bezlari to‘qimalarining o‘sishi va 
rivojlanishini stimullaydi; gipofiz gormonlari shu to‘qimalar orqali umuman organizmning 
rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatadi. To‘rtinchi gormon tananing o‘sishini idora etadi. 
T i r e o t r o p g o r m o n n i n g amfibiyalar metamorfoziga va sut emizuvchilarning 
rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta‘siri qalqonsimon bezning ta‘siriga o‘xshaydi. Aksolotlga 
tireotrop gormon yuborilsa, tez orada metamorfoz bo‘lib o‘tadi va aksolotl amblistomaga 
aylanadi. Huddi shu gormon oldindan qalqonsimon bezi olib tashlangan aksolotlga yuborilsa 
metamorfoz bo‘lmaydi. Modomiki shunday ekan, gipofiz gormoni o‘z holicha metamorfozga 
ta‘sir qilmay, balki qalqonsimon bez orqali ta‘sir qiladi, holos. 
Gipofiz g o n a d o t r o p g o r m o n i n i n g ta‘siri ba‘zi jihatlardan jinsiy gormonlar 
ta‘siriga o‘xshab ketadi. Bu gormon yosh ur
G
‘
OCHI 
sichqonlarga yuborilganida 4 sutkadan 
keyinoq, ularda Falloppiy naylari va bachadon sad, tuxumdonlarida tuxum hujayralari yetiladi. 
Voyaga yetmagan erkak hayvonlarga gonadotrop gormon yuborilganida erkak hayvonlarga 
xos tobe ikkilamchi jinsiy belgilar yuzaga keladi, urug‘donlarda esa spermatogenez 
boshlanadi. Demak, bitta gipofiz gonadotrop gormonining o‘zi, jinsiy gormonlardan farq 
qilib, erkak hayvonda ham, urg‘ochi hayvonda ham jinsiy belgilarning rivojlanishini stimullaydi. 
Biroq, bichilgan hayvonlarda gonadotrop gormon jinsga xos belgilar paydo bo‘lishiga olib 
kelmaydi. Modomiki shunday ekan, uning ta‘siri jinsiy bezlar vositasi bilan yuzaga chiqadi. 
Gonadotrop gormon urugdonlar bilan tuxumdonlarning rivojlanishini stimullaydi va ularning 
jinsiy gormonlar ishlab chiqarishiga yordam beradi, bu gormonlar ta‘siri ostida ikkilamchi 
jinsiy belgilar yuzaga keladi. 
Gipofizning gonadotrop funktsiyasini tekshirish rivojlanishda-ko‘riladigan ba‘zi 
o‘zgarishlarni, jumladan jinsiy jihatdan barvaqt yetilish hodisasini tushuntirib berishga 
imkon ochdi. Gipofiz funktsiyasi buzilganida bolalarda ikkilamchi jinsiy belgilar tabiiy 
ravishda voyaga yetiladigan muddatdan ancha oldin paydo bo‘ladi. Gipofiz bilan jinsiy 
bezlarning bir-biriga qay tariqa bog‘liqligini tekshirish chorvachilikka doir ba‘zi amaliy 
masalalarni hal qilishga yo‘l ochdi. M. M. Zavadovskiy qishloq xo‘jalik mollarining qisir 
qolishga qarshi kurashish va qo‘ylarning pushtini ko‘paytirish uchun gonadotrop gormondan 

---

51 
foydalanishni taklif etdi. Uning taklif qilgan metodi qo‘ychilikda tatbiq etilmoqda. N. L. 
Gerbilskiy baliq urchitishga aloqador amaliy masalalarni hal qilish uchun gipofizning 
gonadotrop gormonidan foydalandi. Baliqlarga gonadotrop gormon yuborish yo‘li bilan 
jinsiy maulotlarni tez yetiltirish mumkin. Bu—baliq urchitish uchun to‘la qimmatli ikra 
(baliq tuxumi) va urug suyuqlikni olishga imkon beradi. Gerbilskiy metodi praktikada juda 
rasm bo‘lib qoldi. 
Gonadotrop gormonning ta‘sirini tekshirish ayollarning homiladorligini barvaqt 
aniqlashning klinik metodini ishlab chiqishga imkon berdi. Homiladorlik vaqtida ayolning 
qonida ko‘p miqdorda gonadotrop moddalar bo‘lib, ularning ortiqchasi siydik bilan birga 
chiqib turadi. Shu munosabat bilan homilador ayolning siydigi gonadotrop ta‘sirga ega 
bo‘ladi. Homiladorlikni barvaqt aniqlash maqsadida voyaga etmagan (infantil) urg‘ochi 
sichqonlardan foydalaniladi, tekshiriladigan ayolning siydigi shularning terisi ostiga 
yuboriladi. 4 sutkadan keyin sichqon jinsiy jihatdan voyaga yetsa, bu xomiladorlikdan aniq 
darak beradigan alomat hisoblanadi. Sichqonlarga siydik yuborish ularning jinsiy jihatdan 
yetilishiga sabab bo‘lmasa, siydik homiladormas ayoldan olingan deb ta‘kidlash mumkin. 
So‘nggi vaqtda ayollarning homiladorligini barvaqt aniqlash uchun erkak baqalardan 
foydalanish taklif etilgan. Homilador ayolning siydigi baqalarning tez yetilib, ulardan 
sperma chiqishiga sabab bo‘ladi. 
S o m a t o t r o p g o r m o n (o‘sish gormoni) ning ta‘siri. Amfibiyalar va sut emizuvchi 
hayvonlar ustida o‘tkazilgan tajribalar yosh hayvonlarda gipofizni olib tashlash ularning 
o‘sishdan tuxtashini va operatsiya qilingan hayvonlarning mitti bo‘lib qolishini ko‘rsatib berdi. 
Ayni vaqtda rivojlanish susaymaydi. It baliklar o‘z vaqtida metamorfozga uchraydi. 
Y
osh
H
ayvonlarga somatotrop gormoni bor ekstraktlarni yuborish, buning aksicha, o‘sishni 
kuchaytiradi. Aksolotllar gipofiz to‘qimasi bilan muntazam boqib turilganida ular tez o‘sib, 
juda kattalashib ketadi va odatdagi aksolotllarga qaraganda og‘irligi ikki baravar ortiq bo‘lib 
qoladi. Somatotrop gormonni yosh kalamush va it bolalariga o‘zoq muddat davomida har 
kuni berib turilganida bular ham juda katta bo‘lib ketadi (gigantizm). 
Somatotrop gormon odamga ham huddi shunday ta‘sir ko‘rsatadi. Bolaning gipofiz 
bezi somatotrop gormon chiqarmay qo‘ysa, bola o‘sishdan qoladi-yu, ammo jismoniy va ruhiy 
jihatdan normal rivojlanaveradi. Gipofizlar pakanalar tireoid pakanalardan (bularda 
qalqonsimon bez funktsiyasi buzilgan bo‘ladi) shu jihatdan farq qiladiki, tireoid pakanalar 
jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanmay qoladi. 
Bolada somatotrop gormonining ortiqcha ishlab chiqishi gigantizmga olib keladi. 
Birmuncha kattaroq yoshda, naysimon suyaklar ohaklanib bo‘lganidan keyin gormonning 
ortiqcha mikdorda chiqishi akromegaliya
 
degan og‘ir kasallikka sabab bo‘ladi, bu kasallikda 
yo‘zning yumshoq to‘qimalari, til, kallaning ba‘zi suyaklari, barmoqlar va boshqalar juda 
o‘sib ketadi. 
O‘sish va rivojlanishni idora etishda buyrak usti bezi, qalqonsimon bez yonidagi bezlar 
(paratireoid bezlar) va ayrisimon bez (timus) ham katta rol o‘ynaydi. O‘sish va rivojlanishni 
idora etishda gormonlarning qanday ahamiyat to‘tishini aniqlash klinika praktikasi uchun katta 
ahamiyatga ega. Rivojlanish ichki sekretsiya bezlarining gipofunktsiyasi tufayli izdan 
chikqanida gormonoterapiya qo‘llaniladi va ichki sekretsiya bezlari ko‘chirib o‘tkaziladi. 
Bezlarning giperfunktsiyasi tufayli paydo bo‘lgan kasalliklarda o‘sha bezlar qisman olib 
tashlanadi yoki ionlashtiruvchi nurlar, radioaktiv moddalar va spetsifik ximioterapevtik 
preparatlar yordami bilan funktsiyasi susaytiriladi.