O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 
1.
Qarimaslikning iloji bormi? 
2.
Qarishning endokrin nazariyasiga sizning fikringiz. 
3.
Qarishning yarim sharlar po‘stlog‘i funktsional holatining buzilishiga bog‘liqligi
haqidagi fikrlarga qo‘shilasizmi? Nima uchun? 
9-mavzu: Rivojlanish va o’sishning nerv- gumoral yo’l bilan idora etilishi. 
Asosiy savollar
: 
1. Qalqonsimon bez. 
2. Jinsiy bez. 
3. Gipofiz. 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Trofik nervlar, gormonlar, gumoral 
yo‘l, neyrogumoral regulyasiya, neotyoniya, follikulyar gormonlar, sariq tana gormoni, 
infantil. 
1- savol bayoni: 
Embrional hayotning ilk stadiyalarida to‘qima va organlarning 
rivojlanishini muayyan fiziologik mexanizmlar: embrion hujayralari va to‘qimalarining o‘zaro 
ta‘siri idora etib turadi (regulyatsiya qilib turadi). Lekin embrional hayot davridayoq 
regulyatsiya murakkablashib qoladi, alohida organlar — ichki sekretsiya bezlari paydo bo‘ladi. 
Nerv sistemasi idora etadigan boshqa mexanizmlardan ko‘ra kechroq ishga tushadi. Nerv 
sistemasi paydo bo‘lganidan keyin rivojlanish, o‘sish va barcha fiziologik hodisalarni 
boshqarishda yetakchi rolni o‘ynaydigan bo‘lib qoladi. 
O‘sish va rivojlanishning nerv yo‘li bilan idora etilishi. O‘sish va rivojlanishni idora 
etishda nerv sistemasining qanday rol o‘ynashi I. P. Pavlov tomonidan trofik nervlar kashf 
etilganidan keyin tushunarli bo‘lib qoldi, trofik nervlar (grekcha trophe — oziqlanish) 

---

48 
to‘qimalarda moddalar almashinuvini idora etadi. Harakatlantiruvchi nervlar ham trofik ta‘sir 
ko‘rsatishi aniqlandi. Harakatlantiruvchi nerv qirqib qo‘yilsa, unga bog‘langan muskullar 
kichrayib, teskari rivojlanishga uchraydi. Shikastlangan muskullarning asliga qaytishini 
o‘rganishda muhim ma‘lumotlar qo‘lga kiritilgan edi. Nerv bog‘lanishlari bo‘lgan taqdirdagina 
shikastlangan muskul o‘rnida to‘la qimmatli muskul paydo bo‘ladi. 
Bilvosita rivojlanishda nerv sistemasining idora etuvchi bo‘lib rol o‘ynashi hasharotlar 
metamorfozini tekshirishda isbot qilingan edi. Asalari kuyasining lichinkasida qorin nerv 
zanjiri qirqib qo‘yilsa, tanasining oldingi qismi metamorfozga uchraydiyu, orqa qismi esa 
lichinka organlarini 
saqlab 
qoladi.
Umurtqali hayvonlarda rivojlanish va o‘sishni trofik nerv sistemasi nerv tolalari 
vositasi bilangina emas, balki ichki sekretsiya bezlari (endrkrin bezlar) vositasi bilan ham 
idora etadi. Bu bezlarda biologik jihatdan aktiv bo‘ladigan moddalar — g o r m o n l a r
ishlanib chiqadi. Gormonlar qonga tushib, butun organlarga g u m o r a l y o ‘ l b i l a n (qon va 
limfa orqali) tarqaladi. Gumoral va nerv regulyatsiyasi bir-biri bilan mahkam boglangan 
bo‘lib, aslida yagona n e yr o g u m o r a l r e g u l y a t s i y a ‘ n i tashkil qiladi, bunda markaziy 
nerv sistemasi yetakchi rolni o‘ynaydi. 
Ichki sekretsiya bezlaridan rivojlanish va o‘sishni idora etishda qalqonsimon bez, 
jinsiy bezlar (urug‘don va tuxumdon), gipofiz va buyrak usti bezlari hammadan katta 
ahamiyatga ega. 
Qalqonsimon bez yod tutadigan gormonlar — tiroksin va triyodtironin ishlab chiqaradi. 
O‘t baqaning it baliqlarini qalqonsimon bez bilan boqilsa, ortiqcha gormonlar. ta‘sirida ular 
tezlashgan metamorfozga uchraydi va 18—20 kundan keyin baqalarga aylanadi. Odatdagi 
sharoitlarda bu protsess 70—80 kundan keyin tamom bo‘ladi. Tezlashgan metamorfozda it 
baliqlar o‘sishdan qoladi, ulardan paydo bo‘ladigan baqalar juda kichkina bo‘ladi. qalqonsimon 
bez gormonlari bo‘lmaganida it baliqlarning qay tariqa rivojlanishini aniqlash uchun o‘sha bez 
olib tashlanadi yoki uning funktsiyasi maxsus ta‘sir ko‘rsatadigan moddalar (metiltio-uratsil) 
bilan susaytirib qo‘yiladi. Ikkala holda ham rivojlanish to‘xtab, metamorfoz hodisasi yuzaga 
chiqmadi, lekin tiroksin yuborilganidan keyin it baliqlar tezgina baqalarga aylandi. 
Meksika aksolotllarida o‘tkazilgan tajribalar juda ibratlidir. Bu amfibiyalarda lichinka 
organlari — tashqi jabralari, dum, suzgichlari bor. Ular jinsiy jihatdan voyaga etganidan 
keyin metamorfozga uchramaydi va lichinka holida ko‘payadi (neotyoniya). Aksolotllarga 
tiroksin yuborish ularda metamorfozni keltirib chiqaradi. Ayni vaqtda xayvonning butun 
qiyofasi o‘zgarib, aksolotl tabiatda kamdan-kam uchraydigan eto‘q formasiga — Meksika 
amblistomasiga aylanadi. Demak, aksolotllarda metamorfoz bo‘lmasligi qalqonsimon bezlari 
funktsiyasining yetishmovchiligiga bog‘liqdir. Sut emizuvchi hayvonlarda qalqonsimon bezni 
olib tashlash ularning rivojlanishini juda izdan chiqarib yuboradi. Suvda va quruqda 
yashovchilarga qarama-qarshi o‘laroq, o‘sish ham sekinlashib qoladi. Odamda qalqonsimon 
bezning tug‘ma etilmagan bo‘lishi og‘ir kasallik — kretinizmga olib keladi. Kasallik jismonan 
va ruhiy jihatdan rivojlanishning buzilib, o‘sishning to‘xtab qolishi bilan namoyon bo‘ladi. 
qalqonsimon bez funktsiyasining buzilishi shu kasallikni keltirib chiqaradigan bo‘lganidan 
tiroksinli preparatlarni organizmga yuborish yaxshi natijalar beradi.