O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

 
b) tayanch to‘qimalarni keltirib chiqaradigan sklerotom
, 
v) terining qo‘shuvchi to‘qima qavatini paydo qiladigan dermatom,
 
g) ajratish organlarini paydo 
qiladigan nefrotom. 
YON PLASTINKA 
ichida bo‘shliq bo‘ladi. Bu bo‘shliq usa borib, lantsetnik tanasidagi 
ikkilamchi bo‘shliqni — tselomni hosil qiladi. Shu bo‘shliq mezodermaning ichakka yondoshib 
turadigan vistseral (ichki organlarga karashli) varag‘ini ektodermaga taqalib turadigan parietal
 
(tashqi) varag‘dan ajratib qo‘yadi. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i umurtqasiz hayvonlarning 
ba‘zilarida bo‘ladigan birlamchi tana bo‘shliridan shu bilan farq qiladi, birlamchi tana 
bo‘shlig‘i blasto‘la bo‘shlig‘i xisobiga yuzaga keladi. 
Lantsetnik embrioni rivojlangani sayin tanasi o‘zayib boradi. Ichak entodermasi yon 
plastinkaning vistseral varag‘i bilan birga ichakni hosil qiladi. Uning oldiigi qismini — xalqumni 
— bir talay juft jabra tirkishlari teshib utgan bo‘ladi. Embrionning birinchi chap jabra tirqishi 
xisobiga og‘iz
bo‘shliri vujudga keladi (ikkilamchi og‘iz),
Shu bilan bir vaqtda tananing qarama-
qarshi uchida bo‘ladigan blastopor (birlamchi 
OG
‘
IZ
)
bitib ketadi. Ichak devori dumbayib 
chiqib, jigar o‘simtasi hosil bo‘ladi. 
Organogenez lantsetnikda qanday tipda yuzaga chiqadigan bo‘lsa, umurtqali hayvondar 
bilan odamda ham huddi shu tipda bo‘lib o‘tadi, umurtqali hayvonlar bilan odam 

---

33 
organogenezi odam gistologiyasi va embriologiyasi kursida aloxida ko‘zdan kechirib o‘tiladi. 
Biroq, umurtqali hayvonlarda, xususan sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda 
murakkab homila pardalari sistemasi vujudga keladigan bo‘lishi munosabati bilan embrional 
rivojlanish murakkabrok bo‘lib o‘tadi, ularning xomilasi anna shunday pardalar himoyasida 
(ichida) rivojlanadi. 
Umurtqali hayvonlar tanasining qoplamalari, huddi lantsetnikdagidek, ikkita manbadan 
kelib chiqadi. Ular teri ektodermasi va somitlar dermatomi hisobiga rivojlanadi. Umurtqali 
hayvonlar embrionining skeleti hamisha xorda ko‘rinishida vujudga keladi. Keyinchalik 
somitlarning sklerotomlari hisobiga umurtqali hayvonlarda tog‘ay va suyak skeleti paydo 
bo‘ladi. Umurtqali hayvonlarning skelet muskulaturasi somitlarning miotomlari hisobiga vu-
judga keladi, xolbo‘qi ichak va boshqa ichki organlarning muskullari yon plastinka vistseral 
varag‘i hisobiga paydo bo‘ladi.
Umurtqali hayvonlar nerv sistemasi va sezgi organlari ektodermadan kelib chiqadi. 
Markaziy nerv sistemasi zmbrionning dorsal tomonida nerv plastinkasi ko‘rinishida vujudga 
keladi. Ichak va hazm bezlari ichak entodermasi va yon plastinka vistseral varag‘i hisobiga 
rivojlanadi. xazm nayi oldingi va orqa qismining rivojlanishida ektoderma ham ishtirok etadi, 
u 
OG
‘
IZ 
va anal teshiklari tomonidan ichkariga botib kiradi.
Umurtqali hayvonlarning hammasida nafas organlari ichakning 
HALQUM 
bo‘limi 
devoridan paydo bo‘ladi. qon tomirlar sistemasi butunlay mezoderma hisobiga vujudga keladi.