O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti ―oziq-ovqat texnologiyasi‖ kafedrasi

mkm
) 
yoki (u ); 1 
mkm
110 
-3
mm. 
Hozirgi zamon mikroskopiya texnikasi yordamida bakteriya hujayrasi juda murakkab 
tuzilishga ega bo‘lganligi aniqlangan. Bu tuzilish hujayraning xilma xil fiziologik va 
biokimyoviy funksiyalarni bajarishda ishtirok etadi. 
Bakteriya hujayra protoplast va qobiqdan tashkil topgan. Protoplastda sitoplazma va 
yadro moddasi, ba‘zi bakteriyalarda ajralgan yadroning o‘zi mavjuddir (2-rasm).
2-rasm. Bakteriya hujayrasining tuzilishi. 
(335000 
marta 
kattalashtirib 
ko’rsatilgan) 1-hujayra po’sti 
 2 - sitoplazma membranasi, 3 – sitoplazma 
Bakteriya hujayrasining asosiy massasi sitoplazmalardan tashkil topgan, u asosan 
oqsil va nuklein kislotasidan iborat. Hujayraning tarkibida taxminan 80 foiz atrofida suv va 
20 foizcha quruq moddalar bo‘ladi. Sitoplazma - yarim suyuq tiniq kolloid massadir. 
Mikrob hujayrasida oqsillar qatori nuklein kislotalarining (RNK va DNK) ahamiyati juda 
katta. Ular yordamida har bir organizm uchun mansub bulgan oqsil hosil bo‘ladi. DNK 
asosan yadroda (xromosomalarda) joylashib, RNK sintezi uchun matritsa xizmatini 
bajaradi. RNK esa sitoplazmada joylashgan bo‘lib, oqsilni sintezida ishtirok etadi. 
Sitoplazmada juda ko‘p ribosoma donachalari bo‘lib, ularning tarkibida 60 foiz RNK va 40 

---

17 
foiz oqsil mavjuddir.
Bakteriya hujayrasining qarishi jarayonida vakuolalar hosil bo‘ladi. Ularning ichida 
hujayraning sharbati, mineral tuzlar va qandlar to‘planadi. Zahira ozuqa moddalardan 
hujayrada yog‘, glikogen (hayvon kraxmali), valyutin (azotli va polifosfatli 
modda)yig‘iladi.
Pigmentli bakteriyalarning hujayrasida har xil rangdagi bo‘yoq moddalar ham 
joylashadi.
Yadro apparati
juda muhim tashkiliy element bo‘lib, u naslning saqlanishida va 
hayot jarayonlarini boshqarishda katta ahamiyatga ega. Ko‘pchilik bakteriyalarni 
yadrosining qobig‘i yo‘qligi sababli, u doimiy bir shaklda bo‘lmaydi. Shuning uchun oddiy 
mikroskopda bakteriyaning yadrosini topish qiyin. 
Hozirgacha bakteriya hujayrasidagi xromosomalarning soni aniq ma‘lum bo‘lgani 
yo‘q. Balki u 2-3 yoki bitta qalqasimon deb taxmin qilinadi. Qobiq 3 qatlamdan iborat 
bo‘lib, har bir qatlami o‘z vazifasini bajaradi, hammasi birgalikda esa hujayraning shaklini 
saqlab, sitoplazma va yadroni tashqi muhitning ta‘sirlaridan saqlaydi (nurlar, zaharli 
moddalar va hokazo). Hujayra qobig‘i bir qator ajoyib xususiyatlarga ega. U elastik, 
mahkam va yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega, bu demak, qobiq ba‘zi moddalarni 
hujayraga o‘tkazib, boshda moddalarni o‘tkazmaydi. Bu xususiyat mikroblarning 
ozuqalanishi va chiqindi chiqarish jarayonlarida katta ahamiyatga ega. Shunisi qiziqarliki, 
u hujayradagi tuzlar va organik kislotalarning yuqori konsentratsiyasidagi eritmalari hosil 
qilgan 15-20 atm ichki osmotik bosimga chiday oladi. 
Yarim o‘tkazgich qobiliyatida sitoplazmatik membrananing ham ahamiyati katta. 
Sitoplazmatik membrana sitoplazmani hujayra qobigidan ajratib turadi. 
Bakteriya qobigining tashki qatlami juda yupqa bo‘lib, tiniq, shilliq modda bilan 
o‘ralgan. Ba‘zi bakteriyalarning tashqi qismi o‘ziga suvni tortib, shilliqlanib, qalinlashib, 
kapsula hosil qilib, bakteriyani zaharli moddalardan saqlaydi. 
Kapsulali 
bakteriyalarning 
biri 
Leuconostoc 
mesenteroides 
qand 
ishlab 
chiqaruvchilarni ko‘p tashvishga soladi. Bu mikroblar tozalanmagan lavlagi sharbatiga 
tushib, ko‘payib, uni bemaza shilliq massaga aylantiradi. Ular bir kechada yuzlab 
kilogramm sharbatni aynitishi mumkin. Atsidosil qatidda esa kapsulali, foydali 
bakteriyalar Lastobastegium acidorhilus rivojlanadi. Uning kapsulasi hujayrasiga nisbatan 
20 marta kattaroqdir. 
Ba‘zi ipsimon bakteriyalar tanasi atrofida qattiq g‘ilof hosil bo‘ladi. Usha g‘iloflar 
qobiqning qotib qolgan qatlamlaridan hosil bo‘lgan. 
Bakteriyalar qobigi o‘simliklar qobigiga yaqin bo‘lsada, ularda kletchatka bo‘lmaydi. 
Bakteriyalar qobigi oqsil, mumga o‘xshash modda, lipid va xitindan iborat.