O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti filologiya fakulteti



Download 0,66 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/14
Sana28.09.2021
Hajmi0,66 Mb.
#188416
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
Bog'liq
abdulla qahhor va ulugbek hamdam hikoyalarida ijtimoiy-manaviy qashshoqlik masalalari

X U L O S A 

 

Bir  milliy  adabiyotning  turli  davrga  mansub  yozuvchilar  hikoyalarini 

qiyoslash orqali quyidagi umimiy xulosalarga kelindi. 

1.  Jahon  adabiyotining  ayrim  mumtoz  asarlarida  insonlar  orasidagi  ziddiyat 

ko‘rsatiladi.  O‘zbek  adabiyotida  qashshoq  kishilarning  nochor  ahvoli,  jirkanch, 

paskash  kimsalarning  qiyofasini  ko‘rsatish  jihatidan  Abdulla  Qahhor  asarlari 

alohida  e’tiborni  tortadi.  Uning  haqoratlangan  kishilar  obrazi  yaratilgan  qator 

hikoyalari  jahon  adabiyotning  shu  janrdagi  mumtoz  namunalari  bilan  bir  qatorda 

turadi.  

2.  Abdulla  Qahhorning  “O‘g‘ri”,  “Bemor”,  “Anor”,  “Dahshat”  hikoyalarida 

qalamga  olingan  insoniy  munosabatlar  barcha  xalqlar  hayotida  kuzatiladi.  Ushbu 

hikoyalardagi  voqealar  o‘tmish  qa’rida qolib  ketmagan. “O‘g‘ri”dagi  Qobil bobo, 

“Anor”dagi  Turobjon,  “Bemor”dagi  Sotvoldining  ahvoliga  tushgan  odamlar  fan-

texnika,  ishlab  chiqarish  mislsiz  taraqqiy  etgan,  inson  haq-huquqlari  himoyasi 

nazariy  jihatdan  mukammal  ishlab  chiqilgan  bugungi  kunda  ham  har  qanday 

mamlakatda millionlab topiladi.  

3.  Abdulla  Qahhor  Qobil  bobo  obrazida  “necha  zamonlar  qozonini  suvga 

tashlab qo‘yadi”ganlarning nochor ahvolini haqqoniy aks ettiradi. Qobil boboning 

ellikboshi  oldida  tahqirlanishi-yu  ko‘nglida  umid  paydo  bo‘lishi,  pristavning 

huzurida  titrab-qaltirashi,  tutaqqancha  chiqib  ketishini  aniq  manzaralarda 

ko‘rsatadi. 

4. “O‘g‘ri” hikoyasidagi “Cholning butun bo‘g‘inlari bo‘shashib ketdi, keyin 

tutoqishdi,  ammo  go‘rda  bir  narsa  deya  oladimi?”  degan  jumla  e’tiborni  tortadi. 

“O‘g‘ri”ning  ayni  damda  ruhan  g‘orat  bo‘lish  oqibatida  itoatkor  qul  holiga  kelib 

qolgan,  insonga  nomunosib  hayot  kechirishini  anglamaydigan,  uni  tahqirlaydigan 

boylar,  amaldorlar  qarshisida  o‘zining  ojiz  ekaniga  ko‘nikkan,  qalbida 

adolatsizlikka  qarshi  norozilik  ruhi  butkul  so‘ngan  mute  kishilarning  ojizligi 

haqqoniy aks ettirilgan. 

 



 

46 


5. “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Anor”, “Dahshat” hikoyalari yoki “Sarob” romanidagi 

qahramonlar  harakat-holatlarini  ko‘rsatuvchi  detallar  o‘zining  betakrorligi  bilan 

xotirada  muhrlanib  qoladi.  “O‘g‘ri”,  “Bemor”,  “Anor”,  “Dahshat”  hikoyalarini 

mutolaa  qilish  hamisha  o‘quvchini  mahzun  qilib  qo‘yadi.  Chunki  ularda  insoniy 

munosabatlar  murakkabligi  gavdalantiriladi.  Ammo  san’atkor  adib  manman 

zotlarga  qahr-g‘azabini  ham,  kambag‘al  bechoralarga  achinish  tuyg‘usini  ham 

oshkora izhor qilmaydi. U voqelikni odamlar munosabatidagi ziddiyatni xolis turib 

gavdalantiradi.  Bechora  odamlarga  achinish  ularga    mehr-muruvvat  ko‘rsatish, 

qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson uchun sharaf sanaladi.  

6. Adibning “O‘g‘ri”, “Dahshat” hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat 

tuyg‘usidan  mahrum  kimsalarning  bechora  kishilarni  xo‘rlashdan  cheksiz 

lazzatlanishi  betakror  manzaralarda,  ta’sirchan  detallarda  ko‘rsatiladi.  “O‘g‘ri” 

hikoyasida  ellikboshi,  amin,  pristavning  Qobil  boboni  tahqirlashi  ularning 

bepisand gap-so‘zlari, xatti-harakatlarida gavdalantirilsa, “Dahshat”da dodxohning 

o‘z  xotinlarini  behad  azoblashi  xususida  “Dodxohning  savoli  javobsiz  qolishi 

mumkin  emas.  Shuning  uchun  bittasi  gunoh  qilsa,  hammasi  baravar  kaltak 

yeydigan kundoshlar Unsinni turtkilashdi” deyiladi. Unsin dodxohning sakkizinchi 

xotini.  U  tegimonchining  qizi.  Unsinning  ismi,  u  ota-onasining  tilab-tusab  olgan, 

ne  azob-u  mashaqqatlar  bilan  o‘stirgan  farzandi  ekanini  bildiradi.  Dodxohning 

katta  xotini  Nodirmohbegim.  Bu  xotinning  ismi  esa  uning  aslzoda,  boy-badavlat 

xonadonda o‘sganligidan dalolat beradi.  

Namoz  o‘qib  ro‘za  tutadigan,  “har  kech  taroveh  namozidan  keyin  halqaga 

qoladigan”,  qo‘lidan  tasbehi  tushmaydigan  dodxoh  ham  musulmonchilikning  bu 

shartini  biladi.  Ammo  u  sakkizta  xotinining  “bittasi  gunoh  qilsa,  hammasini 

baravar  kaltaklaydi,  qo‘liga  qamchi  olib,  “qayering  qichidi”ga  soladi”.  Dodxoh 

xotinlariga  bu  kabi  zulmlar  qilgani  yetmaganday  yanada  dahshatli  jazo  usullarini 

ham  o‘ylab  topadi.  Unsin  qorong‘i  tunda  do‘mpaygan  qabrlar,  o‘yilib  tushgan 

sag‘analar  orasida  yurgan  paytida  kutilmaganda  uning  yelkasiga  “kattakon  bir 

sag‘ananing  ichidanmi,  naryog‘idanmi  nimadir  kelib,  yelkasiga  minib  oladi, 

aftidan, bo‘g‘moqchiday bo‘lib qo‘l uzatadi”. Bu qabristonda titrab turgan Unsinni 



 

47 


battar  qo‘rqitish  niyatida  dodxoh  tomonidan  birov  orqali  yuborilgan  maymun 

bo‘lib  chiqadi.  Tabiiyki,  “O‘g‘ri”dagi  Qobil  bobo,  “Anor”dagi  Turobjon, 

“Bemor”dagi  Sotiboldi  singari  bechora  kishilar,  har  qancha  tirishsa  ham,  birovni 

azoblashning  bunday  shafqatsiz  usulini  o‘ylab  topolmaydi.  Chunki  ular  birovga 

shunday zulm qilishdan, nohaq ozor yetishidan juda qo‘rqadi.  

7.  Adib  “Sarob”  romanida  ham  Murodxo‘ja  domla  obrazida  mol-davlat 

orttirish  hirsi  bilan  yashaydigan  kimsalarning  qiyofasini  yaratadi.  Adib  o‘z 

manfaati  uchun  har  qanday  pastkashlikka  tayyor  xudbinlar  toifasining  bu  vakili 

tashqi  ko‘rinishini  ham  istehzo  bilan  tasvirlaydi.  U  Murodxo‘ja  domla  portretini: 

“Mo‘ylovga  o‘xshagan  qoshlari  ko‘zining  ustiga  tushib  turar,  kichkina  do‘ppisi 

qoplay olmagan tepakal boshi hozirgina pardozlangan sariq etikning tumshug‘iday 

yaltirar  edi.  Domla  harakatda  ayiq,  yurishda  o‘rdakni  xotirlatardi”  deb  chizadi. 

Murodxo‘ja domla Saidiyga: “Odam dunyoga bir keladi. Kishining dunyoga kelib 

tortadigan  tashvishi  o‘z  huzur-halovati  yo‘lidagi  tashvish  bo‘lmasa  va  buning 

ketidan bir rohat ko‘rmasa, dunyoga keldi-yu, kelmadi nima bo‘ldi… Mulk kerak, 

boylik  kerak.  U  o‘z  manfaati  yo‘lida  har  qanday  pastkashlika  qo‘l  uradi. 

Murodxo‘ja domla  To‘pa ismli xotinni uyida yeti yil ishlatdi. Ammo uning haqini 

bermaydi. Bir rus xotin kelib, To‘paning haqini talab qilganda Murodxo‘ja domla 

“E, uning bizda qanday haqi bo‘ldi? Yetti yil ishlagani yo‘q, biz uni tarbiya qildik, 

bir bechora ko‘chada xor, zor bo‘lmasin, deb odamgarchilik qildik” deydi. Domla 

o‘zi yolg‘iz qolib, yangi reja tuzdi: To‘paga ikki yillik haq to‘laydi, ammo qolgan 

besh yilligini tan olmaydi, Saidiyning bo‘yniga ag‘daradi. “Men ishlatganim yo‘q, 

Saidiy ishlatdi”deydi.” 

Adib  o‘z  manfaati  yo‘lida  boshqalarga  shafqatsiz  Murodxo‘ja  domlaning 

davradoshlari ham u kabi pastkash ekanligini turli voqealar orqali ochib beradi.  

8. Adib “Sarob” romanida Murodxo‘ja domla ertalab gulqand bilan nonushta 

qilishini, peshinda kobili sho‘rva va qizil gulning bargi solingan musallas ichishini 

ta’kidlarkan,  u  uyidagi  oqsoch  xotin  To‘paga  ba’zi  kunlari  ovqat  bermay,  och 

qo‘yishini  aniq  voqealarda  gavdalantiradi.  Adib  insonga  achinish  tuyg‘usidan 

mahrum  Murodxo‘ja  domla  singari  xudbin  kimsalarning  bu  kabi  ayovsizliklarini 



 

48 


ko‘rsatish  bilan  cheklanmasdan,  ularga  ham  xudo  fe’liga  yarasha  jazo  berib 

qo‘yganini ta’kidlaydi. Adib  asarlarida  takabbur, manman  kimsalarning  hashamat 

to‘la  hayotida  ham  o‘ziga  yarasha  fojia,  bechora  odamlarning  turmushida  ozgina 

bo‘lsa-da  quvonch  borligini  ta’kidlash  orqali  hayotning  haqqoniy  manzaralarini 

gavdalantiradi. 

9.  “Dahshat”  hikoyasi  qahramoni  Unsin  dodxoh  dastidan  jabr  tortsa-da, 

“Ertagayoq  Ganjiravonga  jo‘nash,  ota-onasini,  dugonalarini  ko‘rish  umidi  bilan, 

xuddi  dadasidan  katta  hayitlik  olib,  bozor  boshiga  ketayotgan  yosh  boladay 

chopqillab,  qarshisidan  esayotgan  shamolga  so‘z  bermay,  ba’zan  irg‘ishlab”  tun 

qorong‘usida  go‘ristonga  yuguradi.  Hikoyada  insonga  achinish  tuyg‘usidan 

mahrum, bechora odamlarni xo‘rlab, xaqoratlashdan lazzatlanadigan kimsaning bu 

jirkanch  holati  quyidagicha  tasvirlanadi:  “Unsin  Nodirmohbegimning  og‘ir 

eshigini  zo‘rg‘a  ochdi,  ostonadan  o‘tib  bir  necha  qadam  bosgandan  keyin  holdan 

toyib  cho‘kkaladi  va  nemashaqqat  bilan  intilib,  jo‘mragidan  choy  oqib, 

bug‘lanayotgan  choynakni  sandalning  bir  chekkasiga  qo‘ydi,  bir  umrlik  orzusi 

ushalganday, hordig‘i chiqib o‘zini yerga tashladi. Sandalga o‘tirib, pinakka ketgan 

dodxoh uyg‘onib tamshandi, boshini ko‘tarib, Unsinni ko‘rdi-yu, “jon berayotibdi” 

deb  o‘yladi,  shekilli,  ko‘zlari  olaydi,  undan  ko‘zini  olmay,  sekin  o‘rnidan  turdi, 

xuddi  o‘lim  xavfidan  qochganday,  bir  irg‘ib  sandaldan  oshdi-da  o‘zini  eshikka 

urdi.” 

10.  O‘tgan  ikki-uch  asr  oralig‘idagi  jahon  adabiyoti  o‘zining  chuqur 

insonparvarlik  g‘oyasiga  asoslanganligi  bilan  barcha  davrlar  adabiyotidan  ustun 

turadi.  Bu  davrda  barcha  xalqlar  adabiyotida  kambag‘al-bechora  odamlar  asosiy 

qahramon sifatida ko‘rsatiladi. Sharq adabiyotida ham, G‘arb ijodkorlari asarlarida 

ham nochor odamlarning uqubat to‘la achinarli turmushi asosiy mavzuga aylandi. 

Abdulla  Qahhor  yuqorida  aytilgan  ulug‘  ijodkorlar  ilgari  surgan  insonparvarlik 

g‘oyalariga  mos  betakror  asarlar  yaratdi.  Uning  asarlari  milliy  turmushning 

haqqoniy  manzaralarini  gavdalantirishi,  insonning  tashqi  ko‘rinishi,  ichki 

dunyosidagi  o‘zgarishlar  jarayonini  nozik  ilg‘ab  ko‘rsatishi,  so‘zning  sirli-sehrli, 



 

49 


beqiyos  imkoniyatlarini  namoyon  etishi,  har  bir  so‘zga  bir  olam  ma’no 

joylashganligi bilan ajralib turadi.   

11.  Ulug‘bek  Hamdam  hikoyalarida  moddiy  boylik  haqida  fikr  yuritilmaydi, 

biroq adib asarlarida ma’naviy qashshoqlikni ko‘plab uchratish mumkin. 

12.  Ulug‘bek  Hamdam  asarlarida  ong  oqimi,  inson  ruhiyati  birinchi  o‘ringa 

chiqadi. Har bir asarida juft obraz beriladi-da, ular bir-birini yo tushunmaydi, yoki 

tushunishni xohlamaydi.   Asarlaridagi qahramonlarning biri judayam madaniyatli 

va ma’rifatli bo‘ladi, ikkinchisi oz-moz xabardor bo‘ladi yoki umuman bilmaydi.  

13.  Tahlilga  tortilgan  hikoyalar  ma’naviy  qashshoqlik  fojeasining  badiiy 

ifodalanganligi,  muommoningdoimiyligi  bilan  umumiylik  kasb  etadi.  Bu 

umumiylik  makon,  zamon,  davr  va  janr  har  xilligini  tan  olmaydi.  Shuning  uchun 

ham adabiyotdagi ma’naviyat masalasini qiyosiy planda o‘rganish adiblar oldidagi 

dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolaveradi.  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



 

50 



Download 0,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish