I.I. Abdulla Qahhorning “Anor”, “O‘g‘ri” hikoyalarida xalq
hayotining tasviri
Hikoya
epik
turga
mansub.
Hikoya
janrining
bu
xususiyati
adabiyotshunoslikda
yaxshi
o‘rganilgan emas. Bu masalada ko‘pgina
chalkashliklar bor. Ba’zi adabiyotshunoslar hikoya janrining epiklik xususiyatini
nazar-pisand qilmaydilar, hikoyaning shaxs taqdiri va shu orqali sharoitni
ko‘rsatishdagi imkoniyatlarini mumkin qadar toraytirib, cheklab ko‘rsatadilar.
12
Ularning fikricha, “hikoya birgina voqea asosiga quriladi”, “hikoyada inson
xarakteri birgina voqea, birgina epizod orqali tasvir etiladi”. To‘g‘ri, bunday
mulohazalarda ozmi-ko‘pmi haqiqat bor, lekin ular hikoya janrining umumiy
xususiyatlarini emas, balki bu janrning ayrim xususiyatlarini, aniqrog‘i,
hikoyaning ayrim turiga xos xususiyatlarni o‘z ichiga oladi, xolos. Bu fikr
Abdulla Qahhor ijodiga tatbiq etiladigan bo‘lsa, haqiqatan ham uning ba’zi
hikoyalari birgina voqealar asosiga quriladi
3
.
Abdulla Qahhor hikoyalari xatti-harakatlar, to‘qnashuvlar va ziddiyatlar
jarayonini – hodisalar dramatizmini ko‘rsatish usuli jihatdan ma’lum darajada
dramatik asarga o‘xshab ketadi. Adib hadeb voqealarga aralashvermaydi, xuddi
dramadagi kabi voqea va xarakterlarni xolis turib tasvir etadi, hikoyalardagi
voqealar, qahramonlarning xatti-harakati shundoq kitobxon ko‘z o‘ngida
gavdalanib turadi, xarakterlar doim harakatda beriladi, xarakterlar to‘qnashuvi
tezda keskin rivojlanib boradi, dialoglar mo‘l va shiddatkor bo‘ladi, butun boshli
asar bir yoki bir necha dramatik kartinalardan tashkil topadi. Asardagi badiiy tasvir
vositalari, jumladan, portret va peyzaj ham harakatda beriladi, ular voqealar
rivojida, xarakterlar psixikasini ochishda, asar ideyasini ifoda etishda ma’lum
funksiyani ado etadilar.
Abdulla Qahhor qalamiga mansub “Anor” hikoyasi 30-yillarda sho‘ro
istibdodi kuchaygan mafkuraviy tazyiq davrining mahsulidir. “Anor” 30-
yillarning, ya’ni sotsrealizmning shafqatsiz zanjirlari ostida badiiylik g‘oya
tashuvchisiga aylangan davrning mahsuli. Haqiqiy badiiy asar qaysi davrda
yaratilmasin va qaysidir o‘rinda mafkura tazyiqiga bo‘yin eggan bo‘lmasin, u
badiiylik qoidalari asosida yaratiladi, bo‘ysunish kerak bo‘lsa, badiiyat
qonunlarigagina bo‘ysunadi degan talab bilan yondashganda Qahhorday “har bir
so‘zida ijtimoiy ruh ufurib turgan”(O.Sharafiddinov) adibning ixcham bir
hikoyasi struktural tahlilning qat’iy andozalariga dosh berarmikin, degan gumon
ham yo‘q emas. Qolaversa, hozirgi poststrukturalizm postmodernizmga sinonim
3
Қўшжонов М, Норматов У. Маҳорат сирлари. Самарқанд, 1968 йил, 30-бет.
13
sifatida qaralayotgan bir davrda ushbu tahlil usulining imkoniyatlarini yana bir
karra esga olmoq mavridimikan, degan shubha ham tug‘ilishi mumkin.
4
Hikoya janrining xos xususiyatlari haqida jahon hikoyasozlaridan biri
Somerset Moem shunday ta’rif beradi: “Hikoya o‘n minutdan bir soatgacha vaqt
oralig‘ida o‘qiladigan, tahrirda hech narsa qo‘shib bo‘lmaganidek, undan hech
narsani ham uzib olib tashlab bo‘lmaydigan badiiy butunlik ”.
Abdulla Qahhor hikoyalari epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la non, och-
nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam”(O‘tmishdan).
“Anor” hikoyasi ham o‘zining hayotiy voqealari bilan o‘quvchini o‘ziga
tortadi. Hikoyada yoshgina oila tasviri beriladi. Hikoya Turobjonning uyiga
shoshilib kelishidan boshlanadi. Uning shoshilishi natijasida yaktagining yengi
yirtiladi, erning kelishini orziqib kutgan xotin esa unga shoshilib tuyilayotgan
jo‘xorisini to‘kib yuboradi. Zo‘rg‘a kun kechirayotgan oila uchun bu og‘ir
ko‘rgulik, biroq bu ikkala yosh bu ko‘ngilsiz hodisaga e’tibor bermaydilar.
Turobjon bir necha kundan beri yuzi yorishmagan xotinini quvontirmoqchi, xotini
esa, hamma narsadan aziz bilgan mevasini tugunchada ko‘rmoqchi. Er esa
tugunchani xotinining qo‘liga tutqazib qo‘ymaydi, uni orqasiga yashirib, tegishdi.
Asarda yosh kelin-kuyovning o‘zbekona oilaga xos holati aniq tasvirlanadi.
“Akajon, degin!”- yalintirmoqchi bo‘ldi er. “Akajon! Jo-on aka!...” - Turobjon
kutganidan ortiqroq javob berdi xotini. Er kutganiga erishsa ham bo‘sh kelmadi;
“Nima berasan!” Xotin bisotidagi borini o‘rtaga soldi; “Umrimning yarmini
beraman!...” Umrining qolgan yarmi o‘tib bo‘lgandi, shuning uchun ham dono
xotin qolganini eriga bag‘ishlashini aytdi. Er rozi bo‘ldi shekilli: “Tugunchani
berdi. Xotini shu yerning o‘zida, eshik oldida o‘tirib tugunchani ochdi-da, birdan
bo‘shashib ketdi... ”. Tugundan xotin kutgan narsa chiqmaydi, balki er noyob deb
bilgan asalarining uyasi bo‘ladi. Kambag‘al xotin umrida asal yemagan, aslida
buni ko‘rib quvonib ketishi kerak edi, biroq u quvonib ketmadi. Xotinining
quvonib ketmaganini ko‘rgan, uni ustiga yerga to‘kilgan jo‘xori, yengi yirtilgan
yaktak, hammasini bir-bir ko‘z oldidan o‘tkazgan Turobjon tutoqib ketadi va
4
Болтабоев H, Теранлик., Адабиётимиз фахри. Тошкент: Узбекистон, 2007 йил, 203-бет.
14
xotiniga baqiradi. “Axir boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da! -dedi do‘ppisini
qoqmasdan boshiga kiyib, -anor, anor....Bir qadoq anor falon pul bo‘lsa!”.
Bu gap xotiniga yomon ta’sir qiladi. Yozuvchi o‘zbek ayolining xarakterini,
milliyligini, oilaning muqaddasligini shu Turobjonning xotini orqali ifodalab
beradi. Hikoyada obrazlarning xarakterini qisqa va lo‘nda so‘zlar orqali ko‘rsatib
beradi. Ovqatlanish jarayoni, undan keyingi uyning orqa tomoniga o‘tib qayt
qilishi, erning tutoqishi, xotin bilan urishish uchun bahona qidirishi o‘zbek erlariga
xos tasvirlangan. Ayniqsa, xotinning asalning puliga anor berishini aytganda
Turobjonning javobi yanada achinarli tasvirlanadi. “ Berar edi. Anor olmay asal
oldim... Ajab qildim, jigarlaring ezilib ketsin!” So‘nggi iboraga adib anchagina
badiiy yuk yuklaydi. Ayol kishi, ayniqsa, boshi qorong‘i ayol uchun bundan ortiq
haqorat bo‘lmasligini hikoya davomida ikki bor eslatadi.
“Anor” hikoyasi yoshlar obrazi asosan Turobjon , ayollar obraziga esa uni
xotinini olish mumkin. Abdulla Qahhorning har bir hikoyasida yoshlar obrazi
asosiy rol o‘ynaydi. Turobjon obrazi orqali 30-yillardagi kambag‘al o‘zbek
oilasining erkagi tasvirlanadi. Turobjon har qancha harakat qilmasin, xotinini
ko‘nglini olmasin, baribir uni yegisi kelgan narsani topib bera olmaydi. Oxiri
ayolining ko‘nglini olish uchun o‘g‘irlikka qo‘l uradi. Asarda bir qarasang
Turobjon bo‘sh-bayov, qo‘polroq qilib aytganda, lapashang qilib tasvirlanadi.
Hikoyani tahlil qilish jarayonida shunga amin bo‘ldikki, Turobjon biz
o‘ylaganchalik , lapashang emas, aksincha, mas’uliyatli, erkak sifatida ko‘ramiz,
chunki u oilaning, xotinining rayiga qarab, xatto anor o‘g‘irlashgacha boradi.
Turobjonning xotini og‘ir, bosiq, sodda o‘zbek ayoli. U faqat erini, oilasini
biladi. U uchun oila muqaddas. Biroq boshi qorong‘i xotin uchun faqat anor
ko‘rinadi. Shu anorni deb er-xotin o‘rtasida janjal chiqadi.
“Xotin bu gapni shikoyat tarzida aytdi, ammo Turobjon buni ta’na deb
tushundi.
- Nima, men seni olganimda kambag‘alligimni yashirganmidim? Erkaboyga
o‘xshab chimildiqqa birovning to‘ni, kavush-maxsisini kiyib kirganmidim? Bunda
yarmoning bo‘lsa hali ham serpulroq odamga teg.
15
- Ikkita anor uchun xotiningizni serpul odamga oshirgani uyaling!
Bu gap Turobjonning hamiyatiga tegdi. “Jigaring ezilib ketsin” degani
xotinga qancha alam qilgan bo‘lsa, bu gap Turobjonga shuncha alam qildi.
- E, hoy, anor olib bermadimmi? – dedi Turobjon mayin tovush bilan, ammo
bu mayin tovushdan qo‘rqqulik edi, - sira anor olib kelmadimmi?
- Yo‘q! – dedi xotin birdan boshini burib.
- Turobjonning boshi g‘ovlab, ko‘zi tindi.
- O‘tgan bozor kuni yegan anoringni o‘ynashing olib kelganmidi?!
- O‘ynashim olib kelgan edi!
Turobjon bilolmay qoldi: xotinning yelkasiga tepib, so‘ngra o‘rnidan turdimi,
yo turib keyin tepdimi; o‘zini obrezni oldida ko‘rdi. Xotin rangi oppoq, ko‘zlarini
katta-katta ochib unga vahimali nazar bilan qarar va boshini chayqab pichirlar edi:
- Qo‘ying... Qo‘ying...
Turobjon chiqib ketdi. Birpasdan keyin ko‘cha eshigi ochilib yopildi.”
5
Ruhiy jarayonlar tasviridagi san’atkorlikni qarangki, shu hodisadan keyin er-
xotin orasidagi “ziddiyat” keskinlashish o‘rniga birdan bo‘shashib ketadi, xotin
eridan kaltak yesa ham undan sira xafa emas, aksincha, eriga qattiq gapirganiga
pushaymon, er sho‘rlik bo‘lsa yana xotin ko‘nglini ovlash, ovitish payida nihoyat,
u xotinini deb qaltis ishga qo‘l uradi, xotinini ko‘ngli uchun o‘g‘irlik qiladi!
Bunday ruhiy holat va xatti-harakat tasviri asar g‘oyasini yana ham ochib
yuboradi, inoq oilaning tinchini buzgan, halol odamlarni nojo‘ya ishlarga majbur
etgan narsa ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik ekanini yana bir bor tasdiq etadi.
Ko‘rinib turibdiki, hikoyadagi har bir holat, xatti-harakat zamirida inson
qalbining jilosi yotibdi, shu jilolardan xarakter jamoli namoyon bo‘lyapti, asar
ideyasi tug‘ilyapti. Faqat “Anor”dagina emas, mashhur hikoyalarining barchasida
yozuvchi inson qalbini, uning qalbidagi ruhiy jarayonlarni ko‘rsatishga katta
e’tibor beradi; bu narsa yozuvchini allaqachon e’tiqodiga, ijodidagi bosh estetik
prinsiplaridan biriga aylanib qolgan.
5
Абдулла Қаҳҳор. Анор. Тошкент.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт, 2005 йил, 76-бет.
16
“O‘g‘ri” da ham oddiy xalq hayotidan biri Qobil bobo. U asarda jabrdiyda
chol bo‘lib tasvirlanadi. “Dahshat” hikoyasidagi dodho bilan bir zamonda yashasa-
da, biroq undan farqi katta. Dodho boy-badavlat, sakkizta xotini bo‘lishi bilan
birga, aql-farosati ham joyida zulmkor shaxs bo‘lib tasvirlanadi. “O‘g‘ri”
qahramoni haddan tashqari go‘l, nodon odam, uning faolligi ham aslida nodonlik,
go‘llik oqibati; u o‘z raqiblariga qarshi turish, ularni dushman deb bilish o‘rniga,
ularga o‘zini yaqin oladi, dushman bilan do‘st tutinadi, ulardan yaxshilik kutadi,
ularning ketidan tinmay yuguradi. Qobil boboning eng qaltis, ayanchli vaziyatdagi
holati ham, najot yo‘lidagi faol xatti-harakatlari ham kitobxonga kulgili bo‘lib
tuyulaveradi. Ammo shu o‘rinda bu kulgu fosh etuvchi tahqirlovchi kulgi emas, bu
kulgi zamirida oddiy odamga nisbatan zo‘r hurmat, oddiy odamni shu kuylarga
solib qo‘ygan muhitga nisbatan kuchli nafrat bor. Qobil bobo kulgili bo‘lib
ko‘ringan xatti-harakatlari bilan ham kitobxon simpatiyasini o‘z tomoniga tortadi.
Kitobxon uning nodonlarcha qilgan xatti-harakatlarini ko‘rib kuladi, ayni vaqtda
uning nochor ahvoliga achinadi, qayg‘uradi.
Ma’lumki, asarda Qobil bobodan tashqari yana bir necha salbiy personajlar –
ellikboshi, amin, pristav obrazlari bor. Asarda bu obrazlarning yoshi
ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, ular ham oddiy xalq hayotidan deb hisoblaymiz. Chunki
ellikboshi ham ko‘rdi, amin deganda yoshi ellik besh-oltmish besh yoshlardagi,
qorin solgan keksa avlodni tushunamiz. Hikoya voqeasi davomida Qobil bobo ular
bilan bir necha bor to‘qnashadi. Yozuvchi mahorati shundaki, salbiy personajlar
tasvirida ham asarning umumiy ruhiga mos ritmika to‘la saqlanadi, salbiy
personajlar bilan bog‘liq hodisalar ham kulgili tarzda davom etaveradi. Ammo gap
salbiy personajlar ustiga ko‘chganda kulgining xarakteri o‘zgaradi, u qahrli,
kinoyali – kesatiq tusini oladi.
“Qobil boboning qo‘shnisi – burunsiz ellikboshi kirdi. U og‘ilga kirib
teshikni, ho‘kiz bog‘langan ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni
chaqirdi va pang tovush bilan dedi:
- Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!
17
Uning og‘ilga kirib qilgan taftishi Qobil boboga bir umid bag‘ishlagan
edi, bu so‘z haddan ziyod sevintirdi. Chol yig‘lab yubordi.
- Xudo xayr bersin... Ola ho‘kiz edi...
... Ellikboshi O‘g‘ri teshgan yerni yana bir ko‘rdi. Qobil bobo, qo‘l
qovushtirib, uning ketidan yurar va yig‘lar edi.
- Yig‘lama, yig‘lama, deyman! Ho‘kizing oq poshsho qo‘l ostidan chiqib
ketmagan bo‘lsa topiladi”
6
.
Qobil boboning ellikboshi bilan uchrashuvi tasvir etilgan bu parchadagi
nutq ohangi asar qahramonini yanada yorqinroq xarakterini ochib beradi. Keksa bir
cholga bu ohangda gapirish, qolaversa uni ishini hal qilib bermasdan mujmal, aniq
javob aytmaslik, ayniqsa Qobil bobo unga ishonishi mohirlik bilan tasvirlangan.
Ellikboshining xatti-harakatlari qalbaki ekani bilinib turibdi, unda cholga
chinakam yordam berish istagi mutlaqo yo‘q, ellikboshining cholga degan madad
qo‘llari sekin-asta uning cho‘ntagiga tushadi, u sodda cholni laqillatadi. Sodda sol
uning gapiga kirib amin oldiga boradi va yerdan ham hech qanday naf chiqmaydi.
Qobil bobo esa ho‘kizining topilishiga umid bilan qaraydi va ishonadi.
Hikoyadagi “Cholning butun bo‘g‘inlari bo‘shashib ketdi, keyin tutoqishdi,
ammo go‘rda bir narsa deya oladimi?” degan jumla e’tiborni tortadi. “O‘g‘ri”ning
ayni damda ruhan g‘orat bo‘lish oqibatida itoatkor qul holiga kelib qolgan, insonga
nomunosib hayot kechirishini anglamaydigan, uni tahqirlaydigan boylar,
amaldorlar qarshisida o‘zining ojiz ekaniga ko‘nikkan, qalbida adolatsizlikka
qarshi norozilik ruhi butkul so‘ngan mute kishilarning ojizligi haqqoniy aks
ettirilgan.
A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida takabbur amaldorlar qiyofasini cheksiz istehzo
bilan ko‘rsatadi. Hikoyada ho‘kizini o‘g‘ri urganidan nima qilishini bilmay “dag‘-
dag‘ titrab, tizzalari bukilib-bukilib ketayotgan, ko‘zlari jovdirab hammaga qarasa-
da hech kimni ko‘rmayotgan Qobil bobo” huzuriga iltijo bilan kelganida amin uni
“og‘zini ochmasdan qattiq kekirib, baqbaqasini osiltirgancha kulib” bepisandlik
bilan qarshi oladi. Adib uzundan-uzun tafsilotlarsiz bu amaldorning bo‘kkanicha
6
Абдулла Қаҳҳор. Анор. Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги нашриёт, 2005 йил, 77-бет
18
miriqib ovqatlangani, kunlari yeb-ichish, maishat bilan o‘tganidan semirib,
boqilgan ho‘kizday baqbaqasi osilib ketganiga e’tibor qaratadi. Qobil bobo iltijo
qilib, qo‘l qovushtirib ro‘parasida turgan paytda uyat, andishani, kambag‘al
bechoralarni hurmat qilishni unutgan amin “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha
burniga tiqib kuldi” degan. Kambag‘al-bechora chol bilan takabbur amaldorning
muloqot-munosabati,
harakat-holatlari
romanlardagidek
keng
batafsil
tasvirlanmasa-da, “O‘g‘ri”da bechora bir insonning tahqirlanishi manzarasi aniq
namoyon qilingan.
Ko‘rinib turibdiki, mohiyat e’tibori bilan amin ellikboshining o‘zginasi, u ham
kambag‘alga aslo qayishmaydi, cholni laqillatadi, paytdan foydalanib bir narsali
bo‘lib qolishini o‘ylaydi. Lekin u ellikboshidan farqli o‘laroq, asl qiyofasini
yashirib o‘tirmaydi, cholni bemalol masxaralaydi, odob-axloq qoidalarini bir
yoqqa yig‘ishtirib qo‘yib, beibo xatti-harakatlar qiladi. Keksa kambag‘al choldan
uyalmasdan pora so‘raydi. Qobil bobo keksa avlod vakili. U dodhodan farqli
o‘laroq, azob, qayg‘u-sitam, xo‘rlanishlar qurboniga aylanadi.
“O‘g‘ri” hikoyasidagi хаlq hayotining ifodalanishini ko‘rib chiqdik. Bu
hikoyalarning yozilish davri bir bo‘lib, bitta zamon va makon yoritiladi. Bu
davrdan chiqib, keyingi o‘n yigirma yillik davr ichida yozilgan asarlaridagi хаlq
hаyotidagi ma’naviy qashshoqlik oldingi asarlaridan ancha farq qiladi.
“Kampirlar sim qoqdi” hikoyasida esa keksa avlod vakili sifatida to‘rtta kampir
tasvirlanadi. Nazirbuvi, To‘xtabuvi, Shahodatbuvi, Roziyabuvilar urush davrida
bekor o‘tirmasdan, vatanga, tinchlik uchun ozgina xissa qo‘shmoq uchun ipak
qurti boqishmoqchi bo‘ladi. Bunga raisni ko‘ndirish oson bo‘lmaydi. Va nihoyat,
rais ko‘nadi. Kampirldar qurt boqib planni to‘ldiradi. Rais esa va’da qilingan
qo‘yni olib keladi.
“To‘yda aza” hikoyasi esa bu hikoyalardan umuman farq qiladi. Asarda
dotsent Muxtorxon Mansurov xarakteri to‘liq ochib beriladi. Uch yil burun beva
qolgan domla yosh ayolga uylanadi. U yosh, biroq judayam semiz bo‘ladi. Bu
haqida Karim ota “xo‘rozqandga o‘xshamay o‘l” deb tasvir beradi. Chunki ayol
semiz bo‘lishiga qaramay qip-qizil ko‘ylak kiyib olgan bo‘ladi. To‘y haqida
19
mahallada duv-duv gap bo‘ladi. Bu gaplar Karim ota tilidan beriladi. To‘ydan
keyin bir kelin kasal bo‘lib qoladi. Allergiyaning davosi dengiz bo‘yi emish, domla
yugurib-yugurib putyovka oladi. Kelin bilan yo‘lga chiqadi va og‘ir yuklarni
ko‘tarib, yuragi ushlab o‘lib qoladi.
Ko‘rinadiki, inson hamma vaqt yoshiga mos ishni qilishi kerak. Agar domla
sal bo‘lsada keksayganini tan olib, sal yoshi o‘tgan juvonga uylanganda edi,
bunaqangi azob tortmas edi. Qariganda yosh bo‘laman deb, yosh xotinning
allergiyasini davolataman deb o‘z jonini rixlatga topshirib qo‘ydi.
“O‘jar” nomli hikoyasida esa atiga uchta qahramon qatnashadi. Qutbiddinov,
Zargarov va o‘quvchi Suyar. Yozuvchi qahramonlariga “ikki tanqidchi” degan
izohdan bo‘lak boshqa ta’rif bermaydi. Ammo o‘quvchi ularning o‘zlarini o‘ta
bilimdon deb bilsalar-da, hech narsa bilmasliklarining guvohi bo‘ladi. Ikki
tanqidchi suhbatda shaxmat o‘yinining zarari, yoshlar tarbiyasi, adabiyot
to‘g‘risida fikr almashadilar. Suhbatning har bir mavzusida ularning g‘irt
savodsizligi aniq bo‘ladi. Ammo yozuvchi ularni ataylab shu holga solmaydi.
Personajlarning o‘zlarini o‘zlari fosh etishi uchun adib shunday qulay vaziyat
yaratadiki, bu tabiiylik hikoyaning realistik qudratini bir pog‘ona ko‘taradi.
Mohir yozuvchining qaysi bir hikoyasini o‘qimang, ularda oddiy xalq hayoti
ishtirok etadi. Ularning har biri bir dunyo. Ular bir-birini takror etmaydi,
o‘xshamaydi. Hammasining ham o‘z xarakteri, dunyosi bor. Qaysi bir chol jahldor,
qaysi biridir xotiniga mehribon, sadoqatli, yana kimidir yashash uchun o‘z
ishtiyoqini qidirgan, yana biri esa o‘ta sodda qilib tasvirlangan. Hikoyalarning
barchasidagi oddiy xalq hayoti zamon va makon, vaqt va davrdan kelib chiqib turli
tuman xarakterga ega. Biroq o‘quvchi hech bir obrazni yomon ko‘rmaydi, e’tiroz
bildirmaydi, aksincha yoqtiradi.
20
Do'stlaringiz bilan baham: |