Ishning tuzilishi. Ish kirish, 2 bob 4 fasldan iborat asosiy qism, xulosa va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning birinchi bobida Abdulla Qahhor
hikoyalaridagi ma’naviy qashshoqlik masalasi, ikkinchi bobida Ulug‘bek Hamdam
hikoyalari tahlilga tortildi. Ishning umumiy hajmi 52 sahifani tashkil etadi.
8
BIRINCHI BOB.
XX ASRNING 20-70 YILLARIDA O‘ZBEK ADABIYOTIDA
MA’NAVIY QASHSHOQLIK MAVZUSINING YORITILISHI
Abdulla Qahhor so‘zga shunchalik xasiski, agar bu mitti durdonalarning har
birini qayta hikoya qilgudek bo‘lsa, hikoyaning o‘zidan ko‘ra ko‘p joyni egallagan
bo‘lar edi. Yozuvchi tilining hayratomuz ramziyligini, o‘z qahramonlari qalbiga
teran kirib borishini, ularning qayg‘u va alamlariga chuqur insoniy munosabatda
bo‘lishini aytmaysizmi?! Misol uchun “O‘g‘ri” hikoyasini olaylik. Juda katta fosh
etuvchi kuchga ega bo‘lgan, hayotning og‘ir yuki ostida ezilib, adoyi tamom
bo‘lgan bir kichik odamga nisbatan mehr va xayrixohlik hissi bilan sug‘orilgan bu
hikoya bor yo‘g‘i uch betdan iborat, xolos!
Adabiyotimizda hali hech kimga nasib etmagan bu uslub lo‘ndaligi, til
ramziyligi, so‘z bilan tasvirlash mahorati yozuvchining kichik janrdagi
asarlarigagina emas, balki uning qissa va romanlariga ham xos xususiyatdir.
“O‘zining dastlabki “Sarob” romanini yozib tugatganida Abdulla Qahhor
endigina 25 bahorni ko‘rgan navqiron yigit edi. Bu asar 20-yillarda hayotda yo‘lini
yo‘qotgan va shu bilan o‘zining ajoyib iste’dodini nobud qilgan yosh yozuvchi
taqdiri haqida hikoya qiladi. O‘sha davrda Abdulla Qahhordek yosh yozuvchi
uchun bunday mavzuda roman yaratishning o‘zi juda katta jasorat, aytish
mumkinki, qahramonlik edi. O‘zining shu ilk romani bilanoq Abdulla Qahhor
yetuk so‘z san’atkoriga xos bo‘lgan fazilatlari ila kitobxon va tanqidchilar
diqqatini o‘ziga tortdi. Bu fazilatlar yozuvchining “Qo‘shchinor” romani, “Og‘riq
tishlar” va “Tobutdan tovush” satirik pyesalarida yanada yorqinroq aks etadi”
2
.
Abdulla Qahhorning eng katta yutug‘i kishilarni tashvishlantirgan eng o‘tkir
muammolarni hayot ichidan ilg‘ab olish va ularni keng jamoatchilik hukmiga
havola eta bilish, jonli, insoniy xarakterlar yaratish mahorati, qolaversa, yozuvchi
2
Ёkубов Одил, Абдулла Қаҳҳор ижоди ҳақида. Адабиётимиз фахри, Тошкент.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2007
йил, 46-бет.
9
mushohadasining dadilligi va o‘tkirligida edi. Abdulla Qahhor ijodida yanada
yorqinroq namoyon bo‘lgan va mahorati bilan bir vaqtda o‘sa borgan tag‘in bir
fazilat, bu – uning haqiqiy satirik iste’dodga ega bo‘lishidir. Aftidan, uning Gogol
va Chexov asarlariga yoshlikka xos o‘chlik va hayajon bilan murojaat etishi bejiz
bo‘lmagan. Buning natijasi o‘laroq, u rus adabiyotining mazkur ikki dahosi
qalamiga mansub “Revizor”, “Chinovnikning o‘limi”, “Xameliyon” va boshqa
ko‘plab asarlarning mahorat jihatidan betakror tarjima namunalarini qoldirdiki, biz
ular qoshida bir umr ta’zim qilamiz. Yozuvchilarimiz ijodida aldamchilik, tanish-
bilishchilik va pora ustidan hech kim Abdulla Qahhorchalik kula olgani, nafrat qila
bilgani yo‘q. Turli ko‘rinishdagi tanish-bilishchiliklar, bo‘xtonchilar, poraxo‘rlar,
laganbardorlarni kitobxonlar va tomoshabinlar hukmiga havola etar ekan, yozuvchi
tili hech bir mubolag‘asiz zaharga aylanadi.
Hayotdagi salbiy hodisalarga qarshi keskin kurash olib borilayotgan bugungi
kunda Abdulla Qahhorning “Og‘riq tishlar”, “Tobutdan tovush” satirik
komediyalarini o‘qir ekanmiz, yozuvchining ziyrakligiga tan bermay ilojimiz yo‘q.
Bundan rosa yigirma yil oldinoq adib va grajdan Abdulla Qahhor yozuvchilarimiz
orasida eng birinchi bo‘lib, ruhiy qashshoqlik, moddiy dabdababozlik ketidan
quvish va o‘z navbatida poraho‘rlik, tanish-bilishchilik, aldamchilik kabi jamiyatga
yot bo‘lgan illatlarni keltirib chiqaruvchi ulkan zararni butun borlig‘i bilan his
etgan edi. Jamiyat hayotini muhofaza qilish mas’uliyatini his etgan yozuvchidagi
bunday ziyraklik va fuqarolik jur’ati har aytganda, unchalik ko‘ngilga hush
kelavermasligini bugungi kunda hamma biladi. Hayotdagi barcha nopoklik va
iflosliklar ustidan bu qadar qattiq kulib (Abdulla Qahhor qanday kulishni bilar edi)
yozilgan kichik bir satirik asarning ham taqdiri silliq kechmaganini eslayman. Ular
jiddiy bahslar va keskin munozaralarga sabab bo‘lar edi. Goho esa rang-barang
badiiy bo‘yoqlar orasida faqat qizilinigina yoqtiradigan, yozuvchining satirik
obrazlarida o‘zining, yumshoq qilib aytganda, unchalik ko‘ngilga hush
kelmaydigan shahsi ko‘rinib ketgan ba’zi kishilarda tо‘g‘ridan tо‘g‘ri g‘azab
hissini uyg‘otib yuborar edi. Abdulla Qahhor vafotidan keyin o‘tgan muddat
yozuvchining nechog‘li haq va dovyurak ekanini ko‘rsatdi.
10
Abdulla Qahhor realizmi, klassiklardan o‘rgangan beshafqat realizmi uning
so‘nggi, tо‘g‘rirog‘i, o‘limidan sal oldin yozgan “O‘tmishdan ertaklar” qissasida
ayniqsa, yorqin namoyon bo‘ladi. Qissa yozuvchining bola xotirasi va qalbida
chuqur iz qoldirgan odamlar haqidagi ayrim-ayrim hikoyalardan tashkil topgan
bo‘lib, yagona maqsadga o‘zbek xalqining XX asr boshlarida kechirgan hayotidagi
jabru jafolarni ochib berishga qaratilgan. Bu hikoyalar o‘zining shafqatsiz realistik
kuchga ega bo‘lishi bilan kishini hayratga soladi. Qattol hayot kishini ezib
tashlagan, ohir oqibatda faqat quturgan it qopib emas, balki hokim sinfning g
g‘ayriinsoniy jabr-zulmidan odamlik qiyofasini yo‘qotgan, yalangoyoq va och-
yalang‘och Babarning fojeali taqdirini yoki bo‘lmasa aytgan odamiga turmushga
chiqishdan bosh tortgani uchun otasi o‘lasi qilib savalagan go‘zal qiz
Savrinisoning achinarli qismatini olib ko‘ring.
Yozuvchi xotiralaridan iborat mazkur ikkala hikoya ham inqilobgacha o‘sha
olis o‘tmishni shu qadar o‘tkir realistik va shu bilan bir vaqtda qayg‘uli
bo‘yoqlarda tasvirlab, kitobxon ko‘z oldida gavdalantira olganki, o‘shanda ancha
yosh bo‘lgan bu tanqidchi beihtiyor e’tiroz bildirib shunday degandi:”-Nahotki,
odamlarning qismati shunchalik og‘ir, dahshatli bo‘lgan bo‘lsa? Bunga ishonish
qiyin ustoz! Bunga Abdulla Qahhor shunday javob bergan edi:-Men o‘z ko‘zim
bilan ko‘rganlarimni yozdim, holos. Men bor haqiqatni aslida qanday bo‘lsa,
shundayligicha qog‘ozga tushirdim. Agar bu siz yoshlarga erish tuyulayotgan
bo‘lsa, nachora. Keling, sizlarning ham ko‘nglingiz o‘lmasin, mening bu boshdan
oyoq achchiq haqiqatga to‘la asarimni ertak deb atay qolaylik!”
Ayovsiz realistik qissaning “O‘tmishdan ertaklar ” deb nomlanishi shu tariqa
yuzaga kelgandi. Darvoqe, bu haqda qissaga yozilgan so‘z boshida Abdulla
Qahhorning o‘zi ham eslab o‘tadi. Abdulla Qahhor ijodda ana shunday san’atkor
edi. Hayotda qanday odam bo‘lgan? Soch-soqoli oq, yuzidan allomalik nuri balqib
turgan hushro‘y bir inson bir qarashda qattiqqo‘l, siyosatli odamga o‘xshab
ko‘rinardi. O‘sha paytlardagi adabiy muhitda keng urf bo‘lgan “Abdulla Qahhor
nima derkin” degan ibora yozuvchilarni shoshma-shosharlikdan o‘z ishiga
11
beparvolik bilan yondashishdan ogohlantirib, qo‘lyozmalarni qayta-qayta
ko‘chirishga majbur qilardi.
O‘zbek adabiyotida ma’naviy qashshoqlik masalasi eng qadimgi davrdan
boshlanadi. Biroq bu masalani ochiq-oydin yozish ko‘proq ma’rifatparvarlik va
jadid adabiyotida aniq yoritilgan. Mumtoz adabiyotida ham ma’naviy qashshoqlik
masalasi aks etgan bo‘lib, ular ko‘proq dostonlarda va she’riy asarlarda hamda
didaktik asarlarda ifodalangan.
Jadid namoyandalari bo‘lgan Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Behbudiy kabi
ijodkorlarning dramatik asarlarida, roman va hikoyalarida aks etgan. Abdulla
Qahhor, G‘afur G‘ulom, Oybek kabi ijodkorlar bu an’anani davom ettirishdi.
Abdulla Qahhorning “Sarob” romani, “O‘g‘ri”, “Anor”, “Dahshat”, “Mayiz
yemagan xotin”, “Bemor” kabi hikoyalarida xalqning dard-iztiroblari, xalqning
ma’naviy va ijtimoiy qashshoqligi ifodalangan. Adibning qaysi bir asarini
o‘qimang, ularda xalqning azob-uqubatlari, qiynalgan, iztiroblangan xalqning
yana boy-badavlat insonlar tomonidan taqirlanishini ko‘ramiz.
“O‘g‘ri”dagi Qobil bobo, “Anor”dagi Turobjon va uning boshi qorong‘u
xotini, “Dahshat”da Unsin, “Bemor”da Sotiboldi kabi obrazlar o‘zlarining
ilojsizliklaridan taqdir ularning har birini azobli hayot yo‘liga soladi. Ularning
bardoshi gohida kurashish, gohida ojizlik kabi holatlari namoyon bo‘ladi.
O‘quvchining iztirobini, hayratini yanada oshiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |