O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

6.3.Sopol ishlab chiqarish usullari.

Sopol buyumlar o’zining shakli, turlari, fizik-mexanik xossalarining turli-tumanligi bilan boshqa ashyolardan farq qiladi. Hozirgi kunda sopol buyumlari massasi turli xil usulda tayyorlanadi.

Birinchi usul eng qadimiy bo’lib, bu usul bo’yicha suyuq modda–qo’yishga mo’ljallangan shliker tayyorlanadi va quyiladi. Bunday shakarqiyom moddaning namligi 31-32 % bo’ladi. 
Ikkinchi usul ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan bo’lib, uni mutahassislar plastik usul deb ataydilar. Bu usul bo’yicha odat namligi 16-25 % bo’lgan plastik massa tayyorlanadi va qoliplarda kerakli shakllar hosil qilinadi. 
Uchinchi usul bo’yicha namligi 5-8 % bo’lgan talqonsimon massa tayyorlanadi.
Zichlash jarayoni tirsak-dastali, friktsion, ratatsi­on va gidravlik presslarda bajariladi. Plastik massaning namligi 16-25 % bo’lganda presslash 10-20 kgs/sm² bosimda lentasimon yoki shtampovka presslarida amalga oshiriladi. Odatda tayyor loy press ichida shnek yordami­da suriladi va zichlanadi.
Sopol mahsulotlar tayyorlash usuli, ishlov berish turi, tuzilishi, qattiq mayda zarrachalarning yopishqoqligi, sirpanuvchanligi, loyning xili, namligi, kislotaga barqarorligi va shunga o’xshash boshqa faktorlar asosida qism, gruppa va turlarga bo’linadi. 
Tayyorlov usuliga ko’ra, mahsulotlar shliker (quyma) yoki eritmadan quyilgan va plastik qoliplangan, shuningdek, tashki yuzasiga ko’ra, sirlangan va sirlanmagan buyumlarga bo’linadi.
SHliker usuli bilan sopol buyumlar tayyorlaganda (radiator, unitaz) tarkibida har xil qiyin eruvchan tuproq va qo’shilmalar hamda 40 % suv bo’lgan quyqa murakkab shakldagi qolipga quyiladi, keyin quritilib pishirish xumdoniga kiritiladi. 
Sanoatda shlikerli massadan quyish usulining qo’llanilishi xo’jalik chinni-fayans buyumlarini quyishda buyumlarning o’lchami va shakliga qarab quyish jarayoni devorlarda va konveyerlarda olib boriladi.13–rasmda buyumlarning jo’mraklarini batareyali quyish uchun qo’llani­la­digan quyish devorining sxemasi ko’rsatilgan. SHakldor (1) ning quyish joyiga aralash­tirgich (3) dan rostlovchi jum­rak (4) va taqsimlovchi shliker quvuri (5) orqali kelayotgan shliker uzatiladi. SHakldorlar ustun (2) ga taxlab qo’yilgan. Quyish jarayoni tugagach, shliker quyish joylari (6) lardan jumrak (7) orqali aralashtirgich (3) ga kelib, quyish yana davom etadi. Aralashtirgichga elektrolitlar qo’shilib, tayyor shliker 1600 teshik/sm² li elakdan, magnit separatordan o’tkazib, saralovchi basseynga haydaladi.

13-rasm. Buyumlarni dastaklarni quyish devori:1-shakldonlar; 2-shakl­don­lardan hosil bo’lgan ustun; 3-aralashtirgich; 4-rostlovchi jumrak; 5-taqsim­lovchi shliker uzatgich; 6-quyish moslamalari; 7-oqizib yuborish jo’mragi.

Korxonalarda shlikerni qoliplarga quyish ko’pincha mexanizatsiya yordamida bajariladi. SHu tufayli qoliplashdagi bosim bir atmosferadan yuqori bo’lmaydi. 5-8 % namlikka ega bo’lgan yarim quruq poroshok bir yoki ikki tomonlama, bir pog’onali yoxud ko’p pog’onali usullarda 200-400 kgs/sm² bosimda presslanadi. 
Keramika buyumlari ishlab chiqarishda yana bir zamonaviy usul bo’lib, uni quruq zichlash deb ataladi. Odatda quriq zichlashda namligi 2-6 % dan oshmaydigan poroshok ishlatiladi va keramika buyumlari tayyorlanadi. Ushbu usulda sopol buyumlar qolipdan olingandan keyin quritilmasdan to’g’ri pishirish xumdoniga kiritiladi. Hozircha bu usul sopolsozlik tarmog’iga keng kirib kelmagan. Sopol ishlab chiqarish ancha murakkab protsess bo’lib, bir qancha bosqich­larni o’z ichiga oladi.