O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

 
 

---

120 
10-BOB. YUK KO’TARISH MASHINALARI VA JIHOZLARI 
10.1. Yuk ko’tarish mashinalarining ishlash ko’lami va tasnifi 
Yuk ko’tarish mashinalari materiallarni bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chirishda, qurilish konstruktsiyalarini montaj qilishda, omborlarda 
ko’tarish-tushirish ishlarida qo’llaniladi. 
Ish xarakteriga ko’ra bu mashinalar davriy harakat qiluvchilardir. 
Ularning asosiy parametrlaridan biri – yuk ko’tarish qobiliyatidir. Yuk 
ko’tarish qobiliyati massa birligi (kg, t) da belgilanadi. Yukning og’irlik 
kuchi uning massasi va erkin tushish tezligiga bog’liq bo’lganligidan 
birligi qilib (N, kN) belgilanadi. Bundan tashqari, yuk ko’tarish 
mashinalari xizmat ko’rsatish maydoni, yukni ko’tarish balandligi va 
qulochi, ish jarayoni harakati tezligi, massasi, sarflanadigan quvvat va 
tayanchlariga tushadigan yuklar qiymati bilan xarakterlanadi. Yuk 
ko’tarish mashinalarining yuk ko’tarish qobiliyati ilgakning qulochiga 
bog’liqdir. 
Ilgakning qulochi 
deb, kranning burilish qismi o’qidan yuk 
ko’taruvchi ilgakkacha bo’lgan masofaga aytiladi. SHuning uchun 
kranlar yuk momenti (yukning og’irlik kuchini yuk yelkasi ilgakning 
qulochiga ko’paytmasi) bilan xarakterlanadi. 
Ishlash ko’lamiga ko’ra yuk ko’tarish mashinalari quyidagi 
guruhlarga bo’linadi: yordamchi yuk ko’tarish mashinalari, qurilish 
ko’targichlari, qurilish kranlari, maxsus quvur yotqizgich kranlar. 
Yordamchi yuk ko’tarish mashinalariga
domkratlar, qurilish 
chig’irlari va osma chig’irlar (tallar va elektrotallar) kiradi. Ularning 
afzalligi shundaki, ular bir xil mexanizmlardan iborat bo’lib, yuklarni 
gorizontal va vertikal yo’nalishda transportirovka qiladi. Yukni vertikal 
transportirovka qilish mexanizmlariga domkratlar, qurilish chig’irlari va 
tallar kiradi, gorizontal yo’nalishda esa relsli yo’llar bo’yicha tortuvchi 
chig’irlar misol bo’ladi. 
Qurilish ko’targichlari.
Bu mashinalarda yuk yoki odamlarni 
yuqoriga ko’tarishda ishlatiladi. Ular qattiq biriktirilgan yo’naltiruvchi 
reykalarda harakat qiladi va yuklarni maydonchalarda, odamlarni esa 
maxsus kabinalarda ko’taradi. 
Qurilish kranlari
. Bu anchagina murakkab va universal bo’lib, 
donador yuklarni ko’chirishda, qurilish konstruktsiyalarini va texnologik 
qurilmalarni ko’tarishda xizmat qiladi. Ular konstruktsiyasiga va xizmat 
ko’rsatish maydoniga ko’ra konsolli (strelali) yoki prolyotli, statsionar 
yoki ko’chma turlariga bo’linadi. 
Konsolli kranlarga statsionar–machtali, machta–strelali, minorali, 

---

121 
strelali o’zi yurar kranlar va maxsus quvur yotqizgich kranlar kiradi. 
Kranlarga: ko’prikli, Chorpoyali va kabelli kranlar kiradi. 
Statsionar strelali kranlar yukni faqat o’z strelasi aylanadigan doira yoki 
sektor atrofida ko’chiradi. 
Minorali kranlar relsli yo’lda harakatlanib, yukni ko’chiradi hamda 
uzunligi rels uzunligiga teng va eni kran qulochining ikki barobariga 
teng to’rtburchak maydonga xizmat qiladi. 
Minorali kranlar ko’p sonli konstruktsiyalarni ko’tarib o’rniga 
qo’yishda qo’l keladi. Strelali o’zi yurar kranlar (avtomobil, 
pnevmog’ildirakli, gusenitsali maxsus shassiga o’rnatilgan) yuklarni yer 
bo’ylab ko’chiradi va har qanday ko’rinishdagi maydonda xizmat qiladi.
Chorpoyali va ko’prikli kranlar maxsus temir yo’llarda harakat 
qilib, to’g’ri burchakli zonada xizmat ko’rsatadi. Kabel kranlar ikki 
ustun oralig’ida tortilgan arqon bo’yicha yukni harakatlantiradi. 
Kranlarning metall konstruktsiyasiga bir nechta mexanizmlar o’rnatilgan 
bo’ladi. Kran mexanizmlari: yukni ilib oluvchi qism; kran harakatini 
ta’minlovchi mexanizm; strela qulochini o’zgartiruvchi mexanizm; 
buriladigan qismni aylantiruvchi mexanizm. 
Kranlar mexanizmlari yuritmalariga ichki yonuv dvigatellari, 
gidravlik yoki elektrodvigatellar qo’llaniladi. Elektrodvigatellar doimiy 
yoki o’zgarmas tok bilan ishlaydi. 
Maxsus quvur yotqizuvchi kranlar. 
Bunday kranlar strelasi yon 
tomonga joylashgan bo’lib ular traktorlarga o’rnatiladi. Ulardan 
foydalanishda afzallik shundan iboratki, quvur yotqizuvchi kranlar bir–
biriga ulangan uzun quvurlarni mashinalardan tushirishda, neft hamda 
gaz quvurlarini chuqurga (transheyaga) yotqizishda, chuqur bo’ylab 
qilinadigan boshqa ishlarni bajarishda qo’llaniladi.
Mashinalarni boshqarish sistemasi.
Mashinalarni boshqarish bir 
necha ko’rsatkichlarini rostlashni talab etadi. Boshqarish dastalari juda 
ko’p bo’lganidan, ularning sonini kamaytirish uchun boshqarish a’zolari 
birlashtiriladi. Bunday agregatlar markaziy boshqarish postlaridan iborat 
bo’lib, ularning mexanizmlari o’zaro kinematik bog’langan. 
Boshqarish stendiga va mashinist kabinasiga alohida talablar 
qo’yiladi. Mashinistning kabinada joylashuvi, richaglarning dastalari va 
pedallarga nisbatan o’tirg’ichning vaziyatini o’zgartirish imkoniyati, 
richaglarning o’zaro joylashuvi, kabinaning komfortabelligi, ko’rish 
burchagining kattaligi alohida ahamiyatga ega.