O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya yo’nalishi kurs ishi mavzu: Òsimlik va xayvonot dunyosi



Download 321,57 Kb.
bet9/14
Sana23.04.2022
Hajmi321,57 Kb.
#575895
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
Bog'liq
ÒSIMLIK VA XAYVONOT DUNYOSI

Chala cho`l zonasida yozning issiq va quruq, qishning qattiq sovuq bo`lishi hayvonlarning yashash sharoitiga ta`sir etgan va natijada mavsumiy hayvon turlari vujudga keladi. Yozda janubiy issiq o`lkalarning hayvonlari masalan chayon, cho`l kaltakesagi va ba`zi parrandalar shimolga chala cho`lning uzoq ichki qismigacha kirib boradi va yangi mahalliy sharoitga moslanib, tusini o`zgartiradi, ko`pincha malla yoki qo`ng`ir tusga kiradi, ya`ni tuproq tusini oladi. Qish juda sovuqligi sababli chala cho`lda hayvonlar dashtlardagiga nisbatan oz bo`ladi, qishda ularning ko`pi uyquga kiradi, to`rg`ay, loyxo`rak kabi parrandalar boshqa yerlarga uchib ketadi.
Chala cho`lda suv kam bo`ladi yoki bor suvni ham issiq va taxirligidan ichib bo`lmaydi, shuning uchun hayvonlar suvga tashnaliklarini turli yo`llar bilan qondiradilar. Masalan, oqquyruq juda chopqir hayvon bo`lib, o`tlab yurgan joydan g`oyat uzoqdagi suvloqqa tez borib kela oladi. Bo`ri, tulki, sassiqko`zan, oqsichqon kabi yirtqichlar odatda suvloqlar atrofida yashaydi. Yumronqoziq, qo`shoyoq, olmaxon singari kemiruvchi hayvonlar yegan ovqatidagi nam bilan qanoatlangani sababli suvni oz ichadi yoki butunlay ichmaydi. Chalacho`ldagi hayvonlarning eng ko`p sonlisi yumronqoziqlardir. Malla va kichik yumronqoziqlar ayniqsa ko`p uchraydi. Ular inlarida yashaydi, efemer, shuvoq va sho`ra o`sgan yerlarda ko`p bo`ladi. Chala cho`lda kichik olmaxon, cho`l olasichqoni, turli dala sichqoni va qumsichqon, kalamush, doimiy yer tagida hayot kechiruvchi ko`r sichqon kabi boshqa kemiruvchi hayvonlar nihoyatda ko`p. umuman chala cho`lda sichqon va kalamushlar yerni ilmateshik qilib tashlashgan.
Chala cho`lning obod qilinmagan rayonlarida, chunonchi Betpaqdala, Orolbo`yi Qoraqumi va Ustyurtning shimoliy chekkalarida, To`rg`ay o`lkasida, Balxash bo`yi qumlarida tukli hayvonlar yashaydi, oqquyruq va jayron gala-gala bo`lib o`tlab yuradi. Oqquyruq bilan jayron nihoyatda chopqir hayvon bo`lib dushmanlaridan qochganida soatiga 60-70 km yo`l bosa oladi. Chala cho`lning balandroq joylarida, daralar orasida yovvoyi qo`y (arxar) yashaydi. Chala cho`lda o`tmishda qulon ham uchraydi, lekin uni saqlab qolish maqsadida Borsakelmas orolida oqquyruq bilan birgalikda qulonni ham ko`paytirish mo`ljallanmoqda. Chala cho`lda yirtqich hayvonlardan bo`ri, quloqlari katta, oyoqlari ingichka tulki, sassiqko`zan, oqsichqon yashaydi. Parrandalardan oqto`rg`ay va qora to`rg`ay, chopqir yirik yilqichi qush, oq to`shli va qora to`shli ryabka buldurug`i, bulduruq, turna va boshqalar bor. Bu yerda nihoyatda chiroyli tuvaloq yashaydi.
Chala cho`lda toshbaqa, kaltakesak, ilon kabi sudralib yuruvchilar bor. Kaltakesak yakkam dukkam o`tlar orasida shipirlab yuradi. Chala cho`lda chipor ilon, bo`g`ma ilon, suv ilon, kabi zaharsiz ilonlar, cho`l qora ilon kabi zaharli ilonlar bor. Chala cho`lda chayon, tarantula, falanga va qoraqurt singari o`rgimchaksimon zaharli hasharotlar nihoyatda ko`p.
Cho`l hayvonlari. Cho`lning hayvonlari juda g`alati bo`ladi. Chunki cho`l hayvonlarining ko`pchiligi qurg`oqchilikka va baland haroratga, qumli, gilli, sho`rxokli va toshli yerlarda yashashga o`rgangan. Ba`zilari suvni nihoyatda oz talab etsa, ba`zilari avji issiq yozda uyquga ketadi. Ba`zi birlari tushki jazirama issiqda uyalariga berkinib oladi, kechalari ovqat izlab tashqariga chiqadi, bularni tungi hayvonlar deyish mumkin. Ba`zi bir boshqa hayvonlar esa quduqlarda, g`orlarda umuman soya-salqin yerlarga kirib oladi. Qumda yashayotgan ko`pgina hayvonlarning oyog`i qum ustida tez yurishga moslashgan. Cho`l hayvonlarining tusi ham o`sha yerga moslashgan, masalan, qum hayvoni malla rangda, taqir hayvonni bo`z rangda, toshloq hayvoni olachipor tusda bo`ladi. Ingichka barmoqli qum yumronqozig`I cho`lning hamma yerida uchraydi, u sochilma qumlar ustida tez chopadi.
Do`ng qumlar orasidagi chuqurchalarda katta qum sichqonlari to`p-to`p bo`lib yashaydi. Qumlarda urug` ildiz, ildiz tanacha, o`t va shuningdek hasharotlar bilan oziqlanadigan tungi hayvonlardan qo`shoyoqlarning bir necha turi bor. Qo`shoyoqlar lola piyozchalarini yeb, chanqovlarini bosadi. Ba`zan quyon ham uchraydi.
Qum cho`llarda yirtqich hayvonlardan tulki, chiyabo`ri, barxan mushugi va boshqalar yashaydi. Cho`lning eng yirik va chidamli uy hayvoni tuyadir.
Qum cho`llar sudralib yuruvchilar makoni. U yerda toshbaqa va kaltakesaklar g`oyat ko`p. Ko`pchilik kaltakesaklarning gavdasi cho`ziq va ingichka, qo`l oyoqlari uzun, qumda nihoyatda tez chopishga va qum ichiga ko`milib ketishga moslashgan epchil hayvon. Katta quloqli dumaloqbosh kaltakesak kunduzgi hayvon. U kunning issiq vaqtida harorat pastroq, sershabada qum tepalariga chiqib oladi.
Qumda oddiy kaltakesaklardan O`rta Osiyo agamasi ham bor. O`rta Osiyo agamasi joyga qarab tusini o`zgartirib turadi. Kaltakesaklarning eng kattasi bo`z echkemar varandir, uning uzunligi 1,5 m dan oshadi. U qumda sang`ib yurib, kaltakesak, ilon, qushcha, har xil tuxumlar va mayda sut emizuvchi hayvonlarni, chigirtka, falang kabi hasharotlarni tutib yeydi. U faqat havo issiq vaqtda yuradi, harorat 150 bo`lganda badani uvishadi, 100 bo`lganda esa to`lg`ib qoladi. Varan yomon tishlaydi va uzun kuchli dumi bilan qattiq uradi. Ilonlar qumda yashovchi tipik hayvonlardir. Ilonlar ham kaltakesaklar singari, birdaniga qumga kirib keta oladi va qumda tez chopadi. Qumli cho`lda uzunligi 1m dan ortiq keladigan bo`g`ma ilon ko`p. u zaharsiz bo`lib, hasharot, kaltakesak, qush bolalari hamda mayday hayvonlarni tutib yeydi va nihoyatda tezlik bilan qunga kirib ketadi.
Kobra katta ilon bo`lib, uzunligi 1,5-2 m keladi. U Kopetdog`, Hisor, Zarafshon, Nurota va boshqa tog` etaklarida, Qoraqum, Badxiz, Qarshi, Surxon-Sherobod cho`llarida ko`p uchraydi. Kobraning ko`zi ostida ko`zoynaksimon belgisi bo`lib uni ko`zoynakli ilon deb ham atashadi. Qum cho`llarida o`rgimchaksimonlardan qoraqurt, falanga, chayon kabi hasharotlar ko`p.
Tog` oldi tekisliklarida efemer o`sadigan dashtlarda ham xilma-xil hayvonlarni, ayniqsa uyasidan chiqib har yerda sang`ib yurgan son-sanoqsiz toshbaqalar ham yugurib yurgan malla yumronqoziqlarni har odimda ko`rish mumkin. Dasht va cho`llarda tog` oldi zonalarda yirtqichlardan bo`ri ham uchraydi. U qishda quyi zonalarda, yozda esa yuqori zonalarda kezib yuradi.
To`qay va daraxtzorlardagi hayvonlarning turi va yashash sharoiti butunlay boshqacha, Sirdaryo, Amudaryo, Ili, Chuv, Sarisuv daryolarining sersuv qayirlaridagi qalin to`qay va daraxtzorlarda har xil hayvonlar yashaydi. To`qaylarning tipik hayvonlari to`ng`iz, yovvoyi cho`chqa, bug`i, yo`lbars, to`qay mushugidir. Cho`chqa shilliqqurt, qurbaqalarni terib yeydi, kuzda esa daraxtlarni paynon qilib, ekinlarni yeb yuradi. Biroz janubroqdagi rayonlarda bug`u-konchul uchraydi.


  1. Download 321,57 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish