Motivatsiya psixologiyasi mehnatning asosiy ob'ekti inson (shifokorlar, o'qituvchilar, menejerlar, rahbarlar va boshqalar) bo'lgan ijtimoiy tipdagi kasblar vakillari uchun alohida ahamiyatga EGA

Motivatsiya psixologiyasi mehnatning asosiy ob'ekti inson (shifokorlar, o'qituvchilar, menejerlar, rahbarlar va boshqalar) bo'lgan ijtimoiy tipdagi kasblar vakillari uchun alohida ahamiyatga ega. Mohiyatan, inson bilan (shu jumladan, bola, o'smir, yigit bilan ijtimoiy-pedagogik o'zaro munosabatlar) uning motivatsiyasining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olmasdan turib, samarali ijtimoiy o'zaro munosabatni amalga oshirish mumkin emas. Ob'ektiv ravishda mutlaqo bir xil harakatlar, shaxsning harakatlari orqasida butunlay boshqa sabablar bo'lishi mumkin, ya'ni. bu harakatlarning rag'batlantirish manbalari, ularning motivatsiyasi butunlay boshqacha bo'lishi mumkin.
Zamonaviy talaba shaxsining motivatsion sohasini shakllantirish muammosi hozirgi ijtimoiy rivojlanish sharoitida psixologiya fanida ayniqsa dolzarb bo'lib qolmoqda. Psixologik-pedagogika fanida shaxsiy yondashuvning o'sishi shaxsning motivatsion sohasiga, kasbiy rivojlanishda uni shakllantirish omillari, sharoitlari va vositalariga chuqur qiziqish uyg'otdi. Talaba shaxsining motivatsion sohasini o'rganish muammosi eng ko'p talab qilinadi, chunki. ko'pgina qadriyat yo'nalishlarining ahamiyatini qayta baholash, jamiyatdagi o'z o'rnini qayta ko'rib chiqish, hayot natijalari uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olish shaxs motivlarida yashiringan bo'lib, nafaqat bilimni, balki ularni shakllantirishni boshqarishni ham talab qiladi.
Shaxsning motivatsion sohasini o'rganishning o'ziga xosligi shundan iboratki, so'nggi paytlarda psixologlar (K.A.Abulxanova-Slavskaya, E.P.Ilyin, V.G.Leontiev, A.K.Markova VD Shadrikov va boshqalar) o'rtasida xatti-harakatlar va shaxsiyat faoliyati motivatsiyasiga qiziqish ortib borayotganiga qaramay. hozirgi kunga qadar ushbu hodisaning psixologik tabiati masalasi munozarali masalalardan biri bo'lib qolmoqda va chuqur nazariy va uslubiy o'rganishni talab qiladi. Shaxsning ehtiyoj-motivatsion sohasi qadimgi yunon falsafasi davridan boshlab, zamonaviylik bilan yakunlangan faylasuflarning diqqat-eʼtiborida boʻlgan va shunday boʻlib qoladi (Aristotel, I. Kant, N. A. Berdyaev, R. Dekart, M. Monten, Platon). , G. Riker), empirik psixologiya (K. Buhler, E. Thorndike, E. Spranger, Z. Freyd, K. Levin), rus psixologiyasi tarixi (P.K. Anoxin, P.P. Blonsky, L.I. Bojovich, L.S. Vygotskiy , KN Kornilov). , PF Kapterev, VV Merlin, II Pirogov, IA Sikorsky, AA Ukhtomsky), xorijiy psixologiya (A. Maslow, G. Allport, K. Rogers ). Mahalliy va xorijiy psixologiyada "shaxsning motivatsion sohasi" toifasi ko'pchilikda shaxs kontekstida ko'rib chiqiladi.
Motivatsiya va shaxsning motivatsion sohasini nazariy tahlil qilish va o'rganish tushunchalar va metodologik asoslardan foydalanishni talab qildi. Muammoning nazariy tahlili shaxsning motivatsion sohasi umuman shaxsiy rivojlanish jarayonini belgilaydigan tarkibiy va yaxlit shakllanish ekanligi haqidagi tadqiqot gipotezasini shakllantirishga imkon berdi.
Amaliy tadqiqot shaxsning motivatsion sohasi dinamik xususiyatga ega ekanligini tasdiqladi. Talaba shaxsining motivatsion sohasini shakllantirish, uning etarli psixologik ta'sir vositalariga bo'ysunishi psixologik omillarning maqsadli ta'siri orqali amalga oshiriladi. Tadqiqot birinchi kursdan beshinchi kursgacha bo'lgan davrda talaba shaxsining motivatsion sohasini shakllantirishning psixologik omillari, sharoitlari va vositalarini, ularning dinamikasini aniqladi.
Tadqiqot kirish, 2 bob, xulosa va tavsiyalar, xulosa, 20 nom va ilovalarni o'z ichiga olgan foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Ish hajmi 41 bet, kurs ishi matnida 3 ta jadval mavjud.
Tadqiqotning maqsadi talaba shaxsining motivatsion sohasini o'rganish va uni kasbiy rivojlanishda shakllantirishning psixologik omillari, sharoitlari va vositalarini aniqlash, birinchi kursdan beshinchi kursgacha bo'lgan motivlarning o'zgarishlar dinamikasini kuzatishdir.
Tadqiqot ob'ekti - bu shaxsning motivatsion sohasi.
Tadqiqot mavzusi - talaba shaxsining motivatsion sohasining psixologik omillari, sharoitlari va vositalari va uning kasbiy rivojlanishida shakllanishi.
Nazariy va amaliy tahlillar zamonaviy talaba shaxsining psixologik mohiyatini, motivatsion sohasining tuzilishini o'rganib chiqdi, faollik, muloqot va hissiy-sensor vositalarining o'quvchi shaxsining motivatsion sohasiga ta'sirini aniqladi.
I bob Motivatsiya tushunchalari
1 Motivatsiya tushunchasi
Psixologiya uchun boshqa fanlar - falsafa, fiziologiya, kibernetikaga qaraganda ko'proq tabiiy til tushunchalarini izohlash zarurati mavjud. Ehtimol, bu motiv, motivatsiya tushunchasida eng aniq namoyon bo'ladi. "Umumiy psixologiya" lug'atida motivatsiya organizm faoliyatini qo'zg'atuvchi va uning yo'nalishini belgilovchi impulslar deb ta'riflanadi. Motivatsiya shaxs faoliyatini, uning xulq-atvori va faoliyatini tartibga solishning etakchi omili sifatida barcha odamlar uchun alohida qiziqish uyg'otadi. Ko'pincha ijtimoiy turdagi kasblar vakillari.
"Motivatsiya" so'zini birinchi marta A. Shopengauer "Etarli sababning to'rtta printsipi" (1900-1910) maqolasida qo'llagan. Keyin bu atama inson xatti-harakatlarining sabablarini tushuntirish uchun psixologik foydalanishda mustahkam o'rnatildi.
Zamonaviy psixologiyada motivni tushunishga umumiy yondashuvning o'xshashligi bilan ushbu kontseptsiyani aniqlashning ba'zi tafsilotlari va o'ziga xos xususiyatlarida sezilarli farqlar mavjud. Asosan, "motiv" tushunchasiga ta'rifning o'zi ma'lum bir ilmiy muammoni keltirib chiqaradi. Agar motivning eng xarakterli ta'riflarini tahlil qilsak, u umumlashtirilgan shaklda faoliyatning boshqa tarkibiy qismlari, ko'pincha ehtiyoj bilan bog'liq bo'lgan rag'batlantiruvchi stimul sifatida ko'rib chiqilishini ko'rishimiz mumkin. Motivning ba'zi tipologiyalari va ta'riflari:
D.N. Uznadze (1940): «Ehtiyojni qondirish qiyin bo`lgan hollarda, ehtiyoj to`g`ridan-to`g`ri amalga oshirilmasa, u sub`ekt ongida o`ziga xos mazmun tarzida namoyon bo`ladi. Subyekt tomonidan hayajon va taranglik lahzalarini o'z ichiga olgan norozilik tuyg'usi shaklida, ob'ektiv tomondan esa harakatga undaydigan muayyan mavzu mazmuni shaklida boshdan kechiriladi.
A.Maslou (1954): «Motiv ehtiyojning fiziologik nomutanosibligi holatida ifodalanadi... Motivatsion xatti-harakatlarning reaktsiyasi nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan harakatlardan iborat».
D. McClelland (1951): "Motiv kuchli affektiv assotsiatsiyaga aylanadi, maqsadli reaktsiyani kutish bilan tavsiflanadi va ma'lum belgilarning zavq yoki og'riq bilan o'tmishdagi bog'lanishiga asoslanadi".
A. Vroom (1964): "Motiv - bu shaxsning ixtiyoriy faoliyatning muqobil shakllari orasidan qiladigan tanlovini boshqaradigan jarayon".
K.Obuxovskiy (1972): «Motiv - bu ma'lum bir shaxsga ma'lum bir faoliyatni boshlash imkonini beradigan maqsad va dasturning og'zaki ifodasidir».
A.N. Leontiev (1966): "Motiv - bu ehtiyoj aniqlangan va uning predmetli mazmunini tashkil etuvchi ob'ekt (idrok qilinadigan yoki faqat tasavvur qilinadigan, ifodalangan)".
Ushbu ta'riflar asosida yaratilgan umumiy g'oya (va umuman olganda, ulardan ko'plari bor) juda noaniq, bir xil emas: bir tomondan, u motivni ehtiyoj bilan belgilaydi (A. Maslou), boshqa tomondan, bu motivatsiya, maqsadni anglash bilan bog'liq (K. Obuxovskiy ). Shu nuqtai nazardan, A.N.ning ta'rifi. Leontiev motivni tushunishni ko'p jihatdan konkretlashtiradi, uni to'g'ridan-to'g'ri faoliyat kontekstiga kiritadi, uni faoliyatning asosiy predmeti bilan bog'laydi, ammo ko'rinib turibdiki, motivni sub'ekt bilan to'liq identifikatsiya qilish uning talqinini toraytiradi. Muayyan motivatsiyani shakllantirishga keng qo'llaniladigan rag'batlantirish yordam beradi. Amalda, - deb yozadi B.F. Lomov, - ko'pincha "motiv" va "rag'batlantirish" tushunchalarini ajratmaydi. Ayni paytda, bu tushunchalar bir xil emas. Mehnatni rag'batlantirishning u yoki bu shakli, u yoki bu rag'batlantirish shundan keyingina motivga aylanganda harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. Motivlarning "ehtiyoj" toifasi bilan bog'liqligi haqidagi umumiy qoida ko'p hollarda bahsli emas, garchi ba'zida bu erda nomuvofiqliklar mavjud. Ideallar, manfaatlar, shaxsiyatlar, e'tiqodlar, ijtimoiy munosabatlar, qadriyatlar ham motivlar bo'lishi mumkin, ammo shu bilan birga, bu barcha sabablar ortida hali ham shaxsning barcha xilma-xilligi (hayotiy, biologikdan yuqori ijtimoiygacha) ehtiyojlari mavjud. ).
“Motivatsiya” atamasi “motiv” atamasidan kengroq tushunchadir. Zamonaviy psixologiyada ular kamida ikkita ruhiy hodisani belgilaydilar: a) shaxsning faolligini keltirib chiqaradigan va uning faoliyatini belgilaydigan motivlar to'plami, ya'ni xatti-harakatni belgilovchi omillar tizimi (bu, xususan, ehtiyojlar, motivlarni o'z ichiga oladi. , maqsadlar, niyatlar, intilishlar va boshqalar). d.); b) tarbiya jarayoni, motivlarning shakllanishi, xulq-atvor faolligini ma'lum darajada rag'batlantiruvchi va ushlab turuvchi jarayonning xususiyatlari. Shuning uchun motivatsiyani inson xatti-harakati, uning boshlanishi, yo'nalishi va faoliyatini tushuntiruvchi psixologik sabablar yig'indisi sifatida aniqlash mumkin. Motivatsiya g'oyasi xatti-harakatni emas, balki tushuntirishga harakat qilganda paydo bo'ladi. Bu “nima uchun?”, “nima uchun?”, “nima maqsadda?” kabi savollarga javob izlashdir. va “nima uchun?”, “nima maqsadda...?”. Xulq-atvordagi barqaror o'zgarishlarning sabablarini aniqlash va tavsiflash uni o'z ichiga olgan harakatlarning motivatsiyasi haqidagi savolga javobdir.
Xulq-atvorning har qanday shakli ichki va tashqi sabablar bilan izohlanishi mumkin. Birinchi holda, xulq-atvor sub'ektining psixologik xususiyatlari tushuntirishning boshlang'ich va yakuniy nuqtalari, ikkinchidan, uning faoliyatining tashqi sharoitlari va holatlari sifatida ishlaydi. Birinchi holda, ular motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, niyatlar, istaklar, manfaatlar va boshqalar haqida, ikkinchisida - mavjud vaziyatdan kelib chiqadigan rag'batlantirishlar haqida gapiradilar. Ba'zida odamning xulq-atvorini belgilaydigan barcha psixologik omillar shaxsiy moyillik deb ataladi. Keyin xulq-atvorning ichki va tashqi belgilanishining analoglari sifatida dispozitsion va vaziyatli motivatsiya haqida gapiriladi.
Dispozitsiya va vaziyat motivlari mustaqil emas. Dispozitsiyalar ma'lum bir vaziyat ta'sirida yangilanishi mumkin va aksincha, muayyan dispozitsiyalarning (motivlar, ehtiyojlar) faollashishi vaziyatning o'zgarishiga, to'g'rirog'i, sub'ekt tomonidan idrok etilishiga olib keladi.
Shaxsning bir lahzalik, haqiqiy xatti-harakati ma'lum ichki yoki tashqi ogohlantirishlarga reaktsiya sifatida emas, balki uning moyilliklarining vaziyat bilan uzluksiz o'zaro ta'siri natijasida ko'rib chiqilishi kerak. Bu motivatsiyani doimiy o'zaro ta'sir va o'zgarishning tsiklik jarayoni sifatida ko'rib chiqishni taklif qiladi, bunda harakat mavzusi va vaziyat bir-biriga o'zaro ta'sir qiladi va buning natijasi haqiqatan ham kuzatilishi mumkin bo'lgan xatti-harakatlardir.
Motivatsiya xulq-atvor alternativalarini tortish asosida doimiy tanlash va qaror qabul qilish jarayoni sifatida ishlaydi.
Motivatsiya harakatlarning maqsadga muvofiqligini, aniq maqsadga erishishga qaratilgan yaxlit faoliyatning tashkil etilishi va barqarorligini tushuntiradi. Motiv, motivatsiyadan farqli o'laroq, xatti-harakat sub'ektining o'ziga tegishli bo'lgan narsa, uning barqaror shaxsiy mulki bo'lib, u ichki tomondan ma'lum harakatlarni keltirib chiqaradi. Motivni umumlashgan shaklda dispozitsiyalar majmuini ifodalovchi tushuncha sifatida ham aniqlash mumkin.
Barcha mumkin bo'lgan dispozitsiyalar ichida ehtiyoj tushunchasi eng muhim hisoblanadi. Ehtiyoj - odam yoki hayvonning ma'lum sharoitlarda normal mavjudligi va rivojlanishidan oldin ularga muhtojlik holati. Ehtiyoj shaxsning holati sifatida har doim inson tanasiga (shaxsga) kerak bo'lgan narsaning etishmasligi bilan bog'liq bo'lgan norozilik hissi bilan bog'liq.
Barcha tirik mavjudotlarning ehtiyojlari bor va bu tirik tabiatni jonsizlardan ajratib turadi. Ehtiyoj tanani faollashtiradi, uning xatti-harakatlarini rag'batlantiradi, talab qilinadigan narsani topishga qaratilgan. Tirik mavjudotlarning ehtiyojlarining miqdori va sifati ularning tashkiliy darajasiga, hayot tarzi va sharoitlariga, evolyutsiya zinapoyasida tegishli organizmning egallagan o'rniga bog'liq. Insonda eng xilma-xil ehtiyojlar mavjud bo'lib, ular jismoniy va organik ehtiyojlardan tashqari, moddiy, ma'naviy, ijtimoiy ehtiyojlarga ham ega. Shaxs sifatida odamlar bir-biridan o'zlarining ehtiyojlarining xilma-xilligi va bu ehtiyojlarning maxsus kombinatsiyasi bilan farqlanadi.
Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlari kuch, yuzaga kelish chastotasi va qondirish usullaridir. Qo'shimcha, lekin juda muhim xususiyat, ayniqsa shaxs haqida gap ketganda, ehtiyojning sub'ekt mazmuni, ya'ni bu ehtiyojni qondirish mumkin bo'lgan moddiy va ma'naviy madaniyat ob'ektlari yig'indisidir.
Motivatsion qiymati jihatidan ehtiyojdan keyingi ikkinchi tushuncha maqsad tushunchasidir. Maqsad to'g'ridan-to'g'ri ongli natija bo'lib, u hozirgi vaqtda amalga oshirilgan ehtiyojni qondiradigan faoliyat bilan bog'liq harakat bilan boshqariladi.
Motivatsiyalar (motivlar), ehtiyojlar va maqsadlar insonning motivatsion sohasining asosiy tarkibiy qismlaridir.
Shaxsning motivatsion sohasini uning rivojlanishi nuqtai nazaridan quyidagi parametrlar bilan baholash mumkin: kenglik, moslashuvchanlik va ierarxiya. Motivatsion sohaning kengligi deganda motivatsion omillarning sifat jihatidan xilma-xilligi tushuniladi - har bir darajada taqdim etilgan moyilliklar (motivlar), ehtiyojlar va maqsadlar. Insonning motivlari, ehtiyojlari va maqsadlari qanchalik xilma-xil bo'lsa, uning motivatsion sohasi shunchalik rivojlangan bo'ladi.
Moslashuvchanlik. Ko'proq moslashuvchan motivatsion soha deb hisoblanadi, unda quyi darajadagi turli xil motivatsion stimullar umumiy xarakterdagi (yuqori darajadagi) motivatsion impulsni qondirish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, shaxsning motivatsion sohasi ko'proq moslashuvchan bo'lib, u bir xil motivni qondirish sharoitlariga qarab, boshqa shaxsga qaraganda ko'proq turli xil vositalardan foydalanishi mumkin. Bir kishi uchun bilimga bo'lgan ehtiyoj faqat televidenie, radio va kino orqali qondirilsa, boshqa birov uchun turli kitoblar, davriy nashrlar, odamlar bilan muloqot qilish ham uni qondirish vositasidir. Ikkinchisi yanada moslashuvchan motivatsion sohaga ega bo'ladi.
Ierarxizatsiya - bu motivatsion sohani tashkil etish darajasining har birining tuzilishining o'ziga xos xususiyati, alohida olingan. Ba'zi moyilliklar boshqalarga qaraganda kuchliroq va tez-tez uchraydi; boshqalar zaifroq va kamroq yangilanadi. Muayyan darajadagi motivatsion shakllanishlarni aktuallashtirishning kuchi va chastotasidagi farqlar qanchalik katta bo'lsa, motivatsion sohaning ierarxiyasi shunchalik yuqori bo'ladi.
Inson faoliyatining motivlari nihoyatda xilma-xildir, chunki ular ijtimoiy hayot jarayonida shaxsda shakllanadigan turli ehtiyoj va manfaatlardan kelib chiqadi. Ular o‘zining eng oliy shakllarida insonning o‘zining axloqiy burchlarini, ijtimoiy hayot uning oldiga qo‘yayotgan vazifalarini anglashiga asoslanadi, shuning uchun ularning eng yuqori, eng ongli ko‘rinishlarida insonning xatti-harakati ongli zarurat bilan tartibga solinadi, bunda u chinakam anglangan bo‘ladi. erkinlik.
2 Psixologiyada shaxs motivatsiyasi muammosining tarixi va hozirgi holati
Motivatsiya muammosi zamonaviy psixologiyadagi eng muhim masalalardan biridir. Asrimizning boshlarida dunyoning turli mamlakatlarida motivatsiyani o'rganish bo'yicha samarali ishlar deyarli bir vaqtning o'zida boshlangani bejiz emas.
Motivlar muammosi rivojlanishning uzoq yo'lini bosib o'tdi. Tadqiqotlar tarixini hisobga olgan holda, motivatsiya assotsiatsiyachilarning "atomizm" tushunchalarini yengish bilan bog'liq holda rivojlana boshladi. Bu vaqtga kelib (XIX asr oxiri - XX boshi)
Motivlarni o‘rganishga xorijiy fanlar ham katta e’tibor beradi. Odam va hayvonlarning xulq-atvoridagi motivlar masalalari bo'yicha ko'plab nazariy va eksperimental ishlar olib borildi. Motivatsiya masalalarini ishlab chiqish psixologiya fanining turli sohalarida turli usullardan foydalangan holda intensiv ravishda amalga oshiriladi.
Angliyada Uilyam Makdugal instinktlarni asosiy tushuntirish tushunchasi deb hisobladi va shu bilan motivatsiyani instinktlar nazariyasi ruhida o'rganishga asos soldi. Keyinchalik bu yo'nalish zamonaviy etologlar - Konrad Lorenz va Nikols Tinbengenning asarlarida taqdim etilgan.
Avstriyadagi Zigmund Freyd Makdugal bilan deyarli bir vaqtda tushlar mazmuni va nevrotiklarning xulq-atvori kabi mantiqsiz ko'rinadigan hodisalarni yashirin ehtiyojlar dinamikasi bilan tushuntirishga harakat qildi va shu bilan shaxsiyat nazariyasida quyidagi motivatsiya uchun asos yaratdi.
O'rganish bo'yicha birinchi tadqiqot amerikalik Edvard Torndik tomonidan o'qituvchisi Uilyam Jeymsning podvalida olib borilgan. Saam Jeyms tajriba o'tkazmadi, lekin u ishlab chiqqan "odat" tushunchasi o'rganishning assotsiativ nazariyasining markaziga aylandi.
I.P. Pavlov va E.L. Torndik motivatsion tadqiqotlarda assotsiativ yo'nalishning asoslarini yaratdi. Motivatsiya muammosini o'rganishning assotsiativ yo'nalishida Torndik nomi o'rganish psixologiyasining yo'nalishi va I.P. nomi bilan bog'liq. Pavlova - faollashtirish psixologiyasi liniyasi.
Germaniyada Narcissus Ah, Wundian an'analariga sodiq qolgan holda, ongning passiv oqimida kognitiv jarayonlarning etakchi tarkibiy qismini eksperimental psixologik usullar bilan aniqlashga harakat qildi. O'z eksperimenti natijasida Ah "aniqlash tendentsiyalari" ni aniqladi, garchi ongda berilmagan bo'lsa ham, xatti-harakatni boshqaradi.
Myurreyning "Shaxsni o'rganish" asari Makdugal, Freyd va Lyuindan boshlab motivatsiya psixologiyasi rivojlangan bir qancha muhim yo'nalishlarning chorrahasidir. Myurreyning Tematik Apperception Testi (TAT) alohida e'tiborga loyiqdir. Ushbu uslubning maxsus ishlab chiqilgan shakli motivlarni, xususan, muvaffaqiyat motivini o'lchashda katta rol o'ynadi.
Genri Myurrey oz sonli sub'ektlarni intensiv o'rganishga asoslanib, yigirma ehtiyojning indikativ ro'yxatini tuzdi. Garchi ushbu ro'yxat keyingi ishlarda katta o'zgarishlarga duch kelgan bo'lsa-da, dastlabki yigirmata ehtiyoj yuqori darajada vakil bo'lib qolmoqda.
Maslou ilgari mavjud bo'lganlardan tubdan farq qiladigan motivlarning asosli fundamental tasnifini yaratdi. U shaxsiyat rivojlanishidagi roliga ko'ra qadriyatlar ierarxiyasida tartiblangan motivlarning butun guruhlarini ko'rib chiqadi.
Mahalliy psixologiyada ishlab chiqilgan motivatsiya nazariyasida motivlar haqida gap ketganda, bu ob'ektivlashtirilgan ehtiyojni hisobga olish kerakligi umumiy qabul qilinadi. Faoliyatning psixologik kontseptsiyasi muallifi A.N. Leontiev ta'kidlaganidek, faoliyat ob'ekti motiv bo'lib, ham moddiy, ham ideal bo'lishi mumkin, lekin asosiysi, uning orqasida doimo ehtiyoj borligi, u doimo u yoki bu ehtiyojni qondiradi.
Oktyabrgacha bo'lgan davrda birinchi maxsus ishlardan biri sifatida Sankt-Peterburg universiteti professori L.I. Petrajitskiy "Inson harakatlarining motivlari to'g'risida". Shunda ham u nafaqat psixologiya, balki boshqa fanlar uchun ham zarur bo'lgan motivatsiyaning ilmiy nazariyasini yaratish masalasini ko'tardi.
Bu davrda motivlar muammosiga qiziqish shaxs xususiyatlarining psixik jarayonlarini o'rganishda ham kuzatiladi. A.F. Lazurskiy irodaviy jarayonni tahlil qilib, unda "istak va mayllarning kuchli va zaifligi", "motivlarni muhokama qilish", "istaklarning aniqligi" ni ajratib ko'rsatdi. Motivlar qaror qabul qilish va uni amalga oshirish bosqichlariga xos deb hisoblangan.
Oktyabrdan keyingi davrda psixologiya marksistik fan sifatida shakllana boshlagan davrda u koʻplab nazariy va amaliy muammolarga duch keldi. Motivlar haqidagi birinchi tadqiqotlardan biri A.A. Uxtomskiy (1875-1945), yaxlit xatti-harakatni hisobga olgan holda. Uning ilmiy qiziqishlari markazida bo'lgan motivlar muammosini u turli jihatlarda o'rgangan: fiziologik, psixologik, dunyoqarash.
V.M.ning asarlari. Borovskiy. Shu nuqtai nazardan, uning "Qiyosiy psixologiyaga kirish" kitobida ifodalangan motivatsiya haqidagi qoidalar qiziqarli. U insonning xulq-atvorini oldindan ko'ra bilish va uni to'g'ri yo'nalishga yo'naltirish kerak deb hisoblagan.
Urushdan oldingi yillarda motivatsiyaning nazariy masalalarini o'rganishga etarlicha e'tibor berilmadi, bu "psixotexnika" tadqiqotlarining cheklovlariga ham ta'sir qildi.
1935 yilda nashr etilgan S.L. Rubinshteyn (1889-1960) o'zining marksistik falsafa tamoyillariga asoslangan "Psixologiya asoslari" kitobida motivatsiyani asosan irodaviy harakatlar bilan bog'liq holda qayd etgan. Ammo allaqachon 1940 yilda S.L. Rubinshteyn "Umumiy psixologiya asoslari" kitobida motivlarni aniq faoliyat bilan bog'liq holda ko'rib chiqdi, bu motivatsiyani o'rganishda oldinga qadam bo'ldi. Shu bilan birga, motivlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bilan bog'liq bo'lib, inson faoliyatining ijtimoiy mohiyati, ongli sifatidagi inson faoliyati va hayvonlarning instinktiv xatti-harakati o'rtasidagi farq ta'kidlangan. Shuningdek, u o'z kitoblarida motivlarni ko'rib chiqishga ehtiyoj yondashuvini ishlab chiqdi.
Uzoq vaqt davomida A.N. Leontiev (1903-1979). Uning motivatsiya tushunchasi "Psixikaning rivojlanish muammolari" kitobida, shuningdek, "Faoliyat" kitobida to'liq tasvirlangan. Ong. Shaxsiyat". Motivatsiya masalalarini ko'rib chiqish A.N. Leontiev genezisda inson ongining shakllanish jarayonini tahlil qilish bilan bog'liq holda olib boriladi. U faoliyatning shaxsiy ma’nosi tushunchasini kiritadi va “inson shaxsining shakllanishi uning motivatsion sohasining rivojlanishida o‘zining psixologik ifodasini topadi” degan xulosaga keladi.
V.N. Myasishchev, motivlarni shaxsiy munosabatlar sifatida tahlil qilgan. A.G. Kovalyov motivlarni shaxs ehtiyojlari bilan bog'liq holda ko'rib chiqadi.
Faoliyat aspektida motivatsiyani V.D. Shadrikov, uni faoliyatning psixologik funktsional tizimi modeli bilan bog'laydi, uning kasbiy tayyorgarlikdagi rolini ko'rsatadi.
Ijodiy faoliyat motivlari ham o'rganilib, ijodiy ish motivatsiyasini tahlil qilib, B.A. Frolov ichki va tashqi motivatsiyani ajratadi. Birinchisi, rivojlanayotgan tadqiqot mavzusiga, ikkinchisi - yuqori natijalarga erishish, bonus olish, muvaffaqiyatga erishish va hokazo.
Sovet psixologlari tomonidan o'rganish motivlari bo'yicha ko'plab tadqiqotlar olib borildi. Shundaymi. Bozovich (1908-1981) va uning hamkorlari va izdoshlari uzoq vaqt davomida maktab o'quvchilarining motivlarini o'rganishgan. Ularning ishi o'quv motivatsiyasi muammosini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega edi. Shu bilan birga, psixologiyaning ushbu sohasini yanada rivojlantirish uchun uning motivlarning shaxsning yo'nalishi va uning atrofidagi voqelikka munosabati bilan bog'liqligi, shuningdek motivatsiyaning tarkibiy tabiati haqidagi pozitsiyasi istiqbolli edi.
Motivatsiya masalalari boshqa bir qator asarlarda ham muhokama qilingan. IN VA. Selivanov xulq-atvor motivlarini, shuningdek, xatti-harakatni o'z-o'zini tartibga solishda motivatsion, kognitiv va irodali sohalar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rib chiqadi.
Motivatsiya nazariyasining rivojlanishiga mahalliy psixologlar P.K. Anoxin, N.A. Bernshteyn, A.N. Leontiev, B.F. Lomov, R.S. Nemov, E.P. Ilyin va boshqalar motivatsiya harakatning maqsadga muvofiqligini, aniq maqsadga erishishga qaratilgan yaxlit faoliyatning tashkil etilishi va barqarorligini tushuntirib berishini aniqladilar.
Inson motivatsiyasining psixologik mexanizmlarini X.Gekxauzen va boshqalar o‘rgangan.X.Gekxauzenning fikricha, motivatsiya-kognitiv xulosalar mexanizmi orqali bir-biri bilan korrelyatsiya qilingan uchta asosiy omil: shaxsiy, motiv va vaziyatning o‘zaro ta’siridir.
R.S. Nemov motivatsiyani “inson xulq-atvori, uning boshlanishi, yo‘nalishi va faoliyatini tushuntiruvchi psixologik sabablar yig‘indisi” deb ta’riflaydi.
O'quv faoliyati psixologiyasi, uni amalga oshirish jarayonida motivatsiya muammolari L.S. Vygotskiy, A.G. Asmolov, V.V. Davydov, A.N. Leontiev, A.R. Luriya, A.V. Petrovskiy, S.L. Rubinshteyn va boshqalar.
Bir qator tadqiqotchilar ta'lim motivatsiyasining bir qismi sifatida o'quv faoliyati mazmuni va uni amalga oshirish jarayoni bilan bog'liq kognitiv motivlarni, shuningdek, o'quvchining boshqa odamlarga bo'lgan turli ijtimoiy munosabatlari bilan bog'liq ijtimoiy motivlarni ajratib ko'rsatishadi (L.I. Bojovich, A.B. Orlov, A.K. Markova, TA Matis, PM Yakobson).
Mahalliy va xorijiy psixologlarning ishini ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, hozirgi vaqtda psixologiyada ba'zi boshlang'ich pozitsiyalarni aniqlashtirish uchun ma'lumotlar to'plangan, shuning uchun motivatsiya muammolarini yanada kengroq va chuqurroq o'rganish uchun.
1.3 Shaxsning motivatsion sohasini shakllantirish omillari, shartlari va vositalari
Motivatsiya kategoriyasi (V.K.Vilyunas, V.I.Kovalev, E.S.Kuzmin, B.F.Lomov, K.K.Platonov va boshqalar) haqidagi zamonaviy psixologik g‘oyalarga asoslanib, shaxsning motivatsion sohasi ma’lum bir ierarxiyaga ega bo‘lgan doimiy motivlar majmui sifatida tushuniladi. shaxsning yo'nalishini ifodalash. Bunday motivatsion shakllanishlar: moyilliklar (motivlar), ehtiyojlar va maqsadlar insonning motivatsion sohasining asosiy tarkibiy qismlaridir. Dispozitsiyalarning har biri ko'plab ehtiyojlarda amalga oshirilishi mumkin. O'z navbatida, ehtiyojni qondirishga qaratilgan xatti-harakatlar muayyan maqsadlarga mos keladigan faoliyat (muloqot) turlariga bo'linadi.
Inson xulq-atvori uchun motivlardan tashqari maqsad va ehtiyojlar, manfaatlar, vazifalar, istak va niyatlar ham rag'batlantiriladi.
Qiziqish - bu, qoida tariqasida, hech kim bilan bevosita bog'liq bo'lmagan, ma'lum bir vaqtda, ehtiyoj bilan bog'liq bo'lmagan kognitiv xarakterdagi maxsus motivatsion holat. O'ziga bo'lgan qiziqish beixtiyor e'tiborni tortadigan har qanday kutilmagan hodisa, ko'rish sohasida paydo bo'ladigan har qanday yangi ob'ekt, har qanday shaxsiy, tasodifiy eshitish yoki boshqa ogohlantirishlardan kelib chiqishi mumkin.
Vazifa muayyan vaziyat va motivatsion omil sifatida, ma'lum bir maqsadga erishishga qaratilgan harakatni amalga oshirish jarayonida tanada harakat qilish uchun engib o'tish kerak bo'lgan to'siqqa duch kelganda paydo bo'ladi. Xuddi shu vazifa turli xil harakatlarni bajarish jarayonida paydo bo'lishi mumkin va shuning uchun qiziqish kabi ehtiyojlarga xos emas.
Istaklar va niyatlar bir zumda paydo bo'ladi va ko'pincha harakatni amalga oshirish uchun o'zgaruvchan sharoitlarga javob beradigan motivatsion sub'ektiv holatlar bir-birini almashtiradi.
Qiziqishlar, vazifalar, istaklar va niyatlar, garchi ular motivatsion omillar tizimiga kiritilgan bo'lsa-da, xatti-harakatlarning motivatsiyasida ishtirok etadilar, ammo ular unda vosita rolini o'ynaydi. Ular xulq-atvor yo'nalishidan ko'ra uslub uchun ko'proq javobgardir.
Inson xatti-harakatlarining motivatsiyasi ongli va ongsiz bo'lishi mumkin. Demak, inson xulq-atvorini boshqaradigan ba'zi ehtiyojlar va maqsadlar u tomonidan tan olinadi, boshqalari esa tan olmaydi. Odamlar har doim o'z harakatlari, harakatlari, fikrlari va his-tuyg'ularining motivlaridan xabardor bo'lishlari haqidagi fikrdan voz kechishimiz bilan ko'plab psixologik muammolar hal qilinadi. Darhaqiqat, ularning asl motivlari ular ko'rinadigan darajada bo'lishi shart emas.
Inson uchun nima muhim va nima muhim emasligini va nima uchun uning hayotida muayyan ob'ektlar yoki hodisalar qanday o'rin egallashini aniqlaydigan ma'no manbalari insonning ehtiyojlari va shaxsiy qadriyatlaridir. Ularning ikkalasi ham inson motivatsiyasi tarkibida va ma'nolarni yaratish tarkibida bir xil o'rinni egallaydi: inson uchun ma'no uning har qanday ehtiyojlarini yoki shaxsiy qadriyatlarini amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan narsalar, hodisalar yoki harakatlar orqali olinadi. . Bu ma'nolar individualdir, bu nafaqat turli odamlarning ehtiyojlari va qadriyatlari o'rtasidagi nomuvofiqlikdan, balki ularni amalga oshirishning individual usullarining o'ziga xosligidan ham kelib chiqadi.
Ehtiyojlarni diqqat markaziga qo'yib, shaxsning ichki dunyosi butunlay shaxs yashaydigan va harakat qiladigan tashqi dunyoga bog'liq. Bunday qaramlik mavjud, ammo bundan tashqari, shaxs tashqi dunyo va uning barcha talablariga nisbatan mustaqil pozitsiyani egallashga imkon beradigan ma'lum bir tayanch nuqtasiga ega. Ushbu qo'llab-quvvatlash nuqtasi shaxsiy qadriyatlar bilan shakllanadi.
Shaxsiy qadriyatlar shaxsning ichki dunyosini jamiyat va alohida ijtimoiy guruhlar hayoti bilan bog'laydi. Har qanday ijtimoiy guruh - alohida oiladan butun insoniyatga - ma'lum umumiy qadriyatlarga e'tibor qaratish bilan tavsiflanadi: yaxshi, orzu qilingan, to'g'ri haqidagi ideal g'oyalar, guruhning barcha a'zolarining birgalikdagi hayoti tajribasini umumlashtirish. Ijtimoiy qadriyatning shaxsiy qadriyatga aylanishi inson guruh bilan birgalikda ushbu umumiy qadriyatni amalda amalga oshirishda ishtirok etgandagina, uni o‘zinikidek his qilgandagina mumkin bo‘ladi. Keyin, shaxsning tuzilishida shaxsiy qadriyat paydo bo'ladi va ildiz otadi - hayot yo'nalishini belgilaydigan va ma'no manbai bo'lib xizmat qiladigan narsa haqida ideal g'oya. Ijtimoiy qadriyatlarga rasmiy munosabat ularning shaxsiy qadriyatlarga aylanishiga olib kelmaydi.
Ehtiyojlar va shaxsiy qadriyatlar insonning ichki dunyosiga butunlay boshqacha ko'rinishda kiradi. Ehtiyojlar ichki dunyoda "men"dan kelib chiqadigan istak va intilishlar shaklida, ozmi-ko'pmi o'zboshimchalik bilan va shuning uchun tasodifiy tarzda namoyon bo'ladi. Shaxsiy qadriyatlar, aksincha, unda "men" ga bog'liq bo'lmagan, ob'ektiv narsa sifatida boshdan kechiriladigan mukammal xususiyatlar yoki kerakli holatlarning ideallari - tasvirlari shaklida aks etadi. Ehtiyojlardan farqli o'laroq, shaxsiy qadriyatlar, birinchidan, ma'lum bir lahza, ma'lum bir vaziyat bilan chegaralanib qolmaydi; ikkinchidan, ular odamni ichkaridan biror narsaga jalb qilmaydi, balki uni tashqaridan o'ziga tortadi; ob'ektivlik, chunki har qanday qadriyat narsa sifatida boshdan kechiriladi. bu boshqa odamlar bilan birlashadi. Albatta, bu ob'ektivlik nisbiydir, chunki hatto eng umume'tirof etilgan qadriyatlar ham muayyan shaxsning ichki dunyosining bir qismiga aylanib, o'zgaradi va unda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi.
Motiv hissiy tashvish, norozilik natijasida yuzaga keladigan ehtiyoj, biror narsaga bo'lgan ehtiyojning paydo bo'lishi bilan shakllana boshlaydi. Motivni anglashning o'zi bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: birinchi navbatda, hissiy norozilikning sababi nimada ekanligi, odamning hozirgi paytda mavjud bo'lishi kerak bo'lgan narsa, keyin bu ehtiyojni qondiradigan va uni qondira oladigan ob'ekt (istak shakllanadi) tushuniladi. anglab yetgan bo'lsa, keyinroq qanday qilib, qanday harakatlar yordamida xohlagan narsaga erishish mumkinligini tushunib yetadi. Keyinchalik, hamma narsa motivning energiya komponentini real harakatlarda amalga oshirish bilan yakunlanadi.
Shuningdek, motivatsion soha muloqotga bo'lgan ehtiyoj (mansublik), kuch motivi, odamlarga yordam berish motivi (altruizm) va tajovuzkorlik kabi shaxsiy xususiyatlardan kelib chiqishi mumkin.
Affiliatsiya - bu odamning boshqa odamlar bilan birga bo'lish, ular bilan hissiy ijobiy munosabatlar o'rnatish istagi. A'zolik motivining antipodi - bu rad etish motivi bo'lib, u siz bilgan odamlar tomonidan shaxsan qabul qilinmagan, rad etilishidan qo'rqishda namoyon bo'ladi. Hokimiyat motivi - bu insonning boshqa odamlar ustidan hokimiyatga ega bo'lish, ularni hukmronlik qilish, boshqarish va tasarruf etish istagi. Altruizm - bu odamning odamlarga fidokorona yordam berishga intilishi, aksincha - boshqa odamlar va ijtimoiy guruhlarning ehtiyojlari va manfaatlaridan qat'i nazar, xudbin shaxsiy ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish istagi.
Shuningdek, u shaxsning motivatsion sohasini tashkil etuvchi motivlarning kuchliligi va barqarorligini ham hisobga oladi. Har xil faoliyat turlari uchun motivlar tizimini ajratib ko'rsatish mumkin. Masalan, ta'lim faoliyati motivlarida umumiy kognitiv va o'ziga xos narsalarni ajratib ko'rsatish mumkin - ta'limning turli mavzulariga qiziqish.
Shaxsning motivatsion sohasida alohida o'rinni muloqot motivlari egallaydi, ular bir tomondan, faoliyat motivlari bilan chambarchas bog'liqdir, chunki birgalikdagi faoliyat jarayonida odamlar muqarrar ravishda muloqotga kirishadilar; ikkinchi tomondan, ular faoliyat doirasi bilan cheklanmagan xatti-harakatlar motivlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bunday yaqin aloqa ularning shaxsiyatning motivatsion sohasidagi mustaqilligini istisno etmaydi.
Motivlarning paydo bo'lishi va shakllanishi jarayoni odatda ijtimoiy tajribani, shaxsiy individual tajribani, uni tushunishni, ushbu faoliyatdagi ijobiy muvaffaqiyatlarni, ijtimoiy muhitning ushbu faoliyatga (bu xatti-harakatga) ijobiy munosabatini o'z ichiga oladi.
Motivatsiyani kuchaytirish va uning rivojlanishiga, barqarorligini oshirishga ko'plab omillar yordam beradi: jamiyatning kuzatilayotgan hayoti, mavjud ijtimoiy munosabatlar; shaxsni maqsadli tarbiyalash: mafkuraviy ishonchni, mehnatsevarlikni shakllantirish; tizimli samarali faoliyat; uni optimal tashkil etish, o'z vaqtida baholash ta'siri; jamoaning ijobiy ta'siri va boshqalar.
Hissiy soha energiya tomondan motivatsion sohaga ta'sir qiladi. Motivatsiyaning tashqi ko'rinishi, xatti-harakat va faoliyat jarayonida uning oqimining dinamikasi uning xususiyatlariga bog'liq. O'z xatti-harakatini boshqarish qobiliyati sifatida iroda, shuningdek, uning eng muhim bo'g'inlaridan biri sifatida ixtiyoriy harakatga kiritilgan motivlar bilan o'ralgan.
Muayyan motivatsiyani shakllantirishga keng qo'llaniladigan rag'batlantirish yordam beradi. Rag'batlantirish, agar u shaxs tomonidan qabul qilinmasa (yoki hech qanday inson ehtiyojlarini qondirmasa) motivga aylanmasligi mumkin.
Shunday qilib, motivlarning paydo bo'lishini quyidagicha ifodalash mumkin:
ehtiyojning paydo bo'lishi → uni anglash → qo'zg'atuvchini anglash → → ehtiyojning motivga aylanishi (bu erda rag'bat ishtirokida) va uni anglash.
motivatsiya shaxsi talaba psixologiyasi
Shaxsning motivatsion sohasi alohida motivni ham, umuman motivatsiyani ham baholash uchun foydalaniladigan barcha parametrlar (kuch, barqarorlik, tuzilma) asosida baholanadi. Muvaffaqiyatli, yuqori samarali inson faoliyati uchun motivatsion sohani shakllantirish uchun ba'zi shartlar zarur: birinchidan, ushbu faoliyat uchun motivlarning rivojlanishi (ularning ko'pligi), unga nisbatan ijobiy munosabatni ta'minlaydi; ikkinchidan, ularning etarli kuchi; uchinchidan, barqarorlik; to'rtinchidan, motivatsiyaning ma'lum bir tuzilishi; beshinchidan, ularning aniq ierarxiyasi.