O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Bolalar bog’chasida nutq o’stirish dasturi
. Nutq o’stirish 
dasturining asosiy talabi tevarak-atrofdagi kishilar bilan munosabat 
qilishga o’rgatish, so’z bilan munosabat qilmoqligi, shu asosda o’z 
shaxsiy xususiyatlarni topa olishga da'vat etishdan iborat. 
Dasturiy materiallar asosan ikki qismda beriladi: 
"mashg’ulotda
" 
va 
"mehnat" 
da. Bolalar o’zaro aralash holda ham amalga oshiriladi. 
Masalan, 
badiiy 
adabiyot 
bilan 
tanishtirish 
mashg’ulot 
va 
mashg’ulotdan tashqari paytlarda ham bajarilishi lozim. 
"Uchinchi mingyillikning bolasi"
tayanch dasturi ham 
maktabgacha ta’lim tizimining asosiy nizomidir. Ushbu dastur o’zining 
butun mazmuni bilan bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishga 
qaratilgan. Dasturda bog’chada olib boriladigan nutq o’stirish 
mashg’ulotlari hamda oylik, haftalik soatlari va mavzulari qat’iy reja 
asosida aniq va ravshan keltilrilgan. Ayni paytda mashg’lotlar shu 
asosda tashkil etilmoqda.
 
Dasturda nutqning grammatik tu’zilishini shakllantirishga katta 
ahamiyat berilgan. Bolalar nutiqining grammatik tuzilishini kattalar 
bilan muomalada bo’lish va tatbiq qilish asosida asta-sekin o’zlashtirib 
boradilar. Nutqning grammatik tuzilishini egallash murakkab va uzoq 
davom etadigan jarayondir. 
Shuning uchun ham dasturda nutqning grammatik tuzilishini 
shakllantirish bo’yicha ish mazmuni har bir yosh guruhida bolalarning 
ishi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilangan. 
Masalan, kichik guruhda bolalarga otlarni ko’plikda to’g’ri ishlatish, 
sifatlarning ot bilan shaxs va sonda moslashuvi, fe’lning o’tgan va 
kelasi zamonda ishlatishni mashq qildirish, ularni so’roq gaplarning 
intonatsiyasini egallashga tayyorlash kabi vazifalarni hal etish 
rejalashtirilgan 
bo’lsa, 
o’rta 
guruhda 
esa 
bu 
vazifa 
ancha 
murakkablashadi. Endi ushbu guruh bolalari nutqini morfologik va 
sintaktik tomondan takomillashtirishga, otni kelishiklar bo’yicha 
turlashga, fe’llarni shaxs va zamonda qo’lash o’rgatiladi. 
Katta va tayyorlov guruhlarida nutqning grammatik tuzilishini 
shakllantirish bo’yicha dastur vazifalari va ularning mazmuni ancha 
murakkablashishi bilan ajralib turadi. Ushbu guruhdagi bolalarni o’z 
nutqida uyushiq bo’lakli, yoyiq va yig’iq sodda gaplar xillaridan
ko’makchi, bog’lovchi va ravishlardan foydalanishga o’rgatish, ularni 

---

17 
ko’plikda (qo’ylar, jo’jalar, uloqchalar) to’g’ri ishlatish kabi malakalar 
takomillashtiriladi. 
Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish dasturning muhim 
bo’limlaridan biri. Tovush madaniyati ona tilidagi barcha tovushlarni 
to’g’ri talaffuz etish, diksiya hamda intonatsiyaga bog’liq bo’lgan 
nutqning ifodaliligi, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va chiqarish, 
ovoz ohangi va darajasini tartibga solishni o’z ichiga oladi. 
Dastur maktabgacha tarbiya ishidagi bolalarni aniq, shoshilmay, 
yetarlicha baland ovozda gapirishga, so’zlarni dona-dona qilib talaffuz 
qilishga, unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga, intonatsiya 
vositalaridan to’g’ri foydalanishga o’rgatish kabi vazifalarni amalga 
oshirishni belgilab bergan. Dasturdagi ushbu vazifalar har bir guruhda, 
bolalarning yosh va psihologik xususiyatlarini hisobga olgan holda 
amalga oshirilib boriladi.