O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

2-mavzu XIX asr birinchi yarmidagi rus adabiyoti

Reja:

Asr birinchi yarmida Rossiyadagi adabiy-ijtimoiy muhit. Klassitsizmning uzil-kesil barham topishi.

Jukovskiy rus romantizmi asoschisi sifatida. I.A.Krilov masallari va ularning ijtimoiy satira darajasiga chiqa olganligi.

A.S.Pushkin ijodi, “Yevgeniy Onegin” she’riy romani Pushkin ijodining yangi bosqichi sifatida. M.Y.Lermontov ijodining ahamiyati. N.V.Gogol ijodi. V.G.Belinskiy- adabiyotshunos.

Jamiyat hayotidagi katta o’zgarishlar adabiy hayotda ham o’z aksini ko’rsata boshladi. Yevropada yuz berayotgan inqilobiy o’zgarishlar Rossiyadagi krepostnoylar va pomeshchiklar o’rtasidagi qarama qarshiliklarni yuzaga keltirib chiqarib bu munosabatlarni boshqatdan ko’rib chiqishni talab qilardi.Aleksandr I ni taxtga o’tirishi bilan ijtimoiy- siyosiy vaziyatda mavjud taqiqlar olib tashlana boshladi.1801 yil 31 martda horijdan kitob olib kirishga qo’yilgan taqiq olib tashlanib, shaxsiy tipografiya ochishga ruxsat beriladi.Pavl I davridagi senzura o’ta shafqatsizligi bilan mashhur edi, yangi imperator taxtga o’tirishi bilan senzura maorif vazirligi ixtiyoriga berildi va adabiyot politsiya nazoratidan ozod bo’ldi.Ta’lim bilan bog’liq yangiliklar amalga oshirildi.Bir nechta yangi universitetlar tashkil qilindi.Bu o’zgarishlarni rus ma’rifatparvarlari jamiyatda katta ijtimoiy muammolarning ildiziga bolta urib butunlay yo’q qilishiga katta umid bog’lashdi.Ammo bu o’zgarishlar Alekandr I ning taxtini mustahkamlash uchun qilgan taktik yurishidangina iborat bo’lib,aslida yangi jamiyat qurish va mavjud tuzumni o’zgartirish niyati yo’q edi. Pushkin ta’biri bilan aytganda, podshoh “ ko’rinishi ham, hayotda ham masxaraboz” edi xolos.

1811yili Moskba universiteti qoshida “Obshestvo lyubiteley rossiyeskiy slovestnosti” yozuvchi va adabiyotsevarlarni birlashtirgan jamiyat tashkil qilinadi.1800 yildan 1812 yilgacha Peterburg va Moskvada 40dan ortiq jurnallar tashkil topdi, lekin bularning ko’pchiligi uzoq davom eta olmadi.1812 yildan keyin shulardan “Vestnik Yevropi”, “Russkiy vestnik” va “Drug yunoshestva” jurnallarigina faoliyatini davom ettira oldi xolos. Bularning ichidagi eng kattasi va ta’sir doirasi keng bo’lgani “Vestnik Yevropi” jurnali bo’lib, 1802 yilda N.M.Karamzin tomonidan tashkil qilingan badiiy, tanqidiy va siyosiy jurnal edi. Bu jurnalga Karamzindan tashqari, P.P.Sumarokov, V.A.Jukovskiy , V.V.Izmaylov, M.T.Kachenovskiylar ham muharrirlik qilishgan. Bu jurnalda davrning eng ilg’or ijodkorlari asarlari hamda g’arbiy Yevropa adabiyotidan ham namunalar berib borilgan. Hukumat tepasidagilar adabiy hayotdagi jonlanisahlarga boshida juda extiyotkorona, biroz shubha bilan keyinchalik esa oshkora qarshilik ko’rsata boshladilar.1812 yilning sentabridan boshlab N.I.Grech muharrirligida “Sin Otechestva” jurnali nashr etila boshladi.Bu jurnalda o’sha davrning eng ilg’or yozuvchilaridan bo’lgan Jukovskiy, Batyushkov,Krilov,Pushkin, Baratinskiy, Vyazemskiy va boshqalarning asarlari nashr qilinib turgan.

Jamiyat hayotida yuz berayotgan jtimoiy-siyosiy jarayonlar adabiyotdagi muammolar, uzlanishlar,kurashlar va ifoda yo’nalishlarini belgilab beradi.Dunyo adabiyoti o’zida ko’pgina murakkab tarixiy-adabiy jarayonlarni o’z ichiga olib, ularni turli tarixiy-milliy va g’oyaviy-estetik shakllarda aks ettiradi,bu holatlar haqida esa doimiy bahs- munozaralar davom etadi.biz nazarda tutayotganimiz esa adabiy yo’nalishlar: klassitsizm, romantizm kabilardir.Har qanday adabiy yo’nalish esa o’ziga xos g’oyaviy-estetik tamoyillari bilan ikkinchisidan farq qiladi. Klassiklar o'zlarining aniq printsiplari va qoidalari bilan adabiyot jarayoniga qahramonning shon-sharaf, qadr-qimmat, vatanparvarlik kabi fazilatlarini makon va vaqtni xiralashtirmasdan kiritdilar va shu bilan qahramonni voqelikka yaqinlashtirdilar. "Haqiqiy til" ko'rsatilib, yuksak fuqarolik mazmuni. Klassizmning o'zi adabiy hayot sahnasini tark etishiga qaramay, bu xususiyatlar 19-asr adabiyotida qoladi. A.S.Griboedovning "Vay of Wit" ni o'qiganingizda, o'zingiz ko'ring.

Klassiklarga yaqin bo'lgan ma'rifatparvarlar, ular uchun siyosiy va falsafiy mavzular, shubhasiz etakchi mavzular bo'lgan, ko'pincha od janriga murojaat qilishgan. Ammo ularning qalami ostida klassika janridagi bir asar lirikaga aylandi. Chunki shoir-tarbiyachining eng muhim vazifasi - uning fuqarolik pozitsiyasini namoyon etish, unga egalik qiladigan tuyg'ularni ifoda etishdir. 19-asrda dekabrist-romantiklarning she'riyat ta'limiy g'oyalar bilan uzviy bog'liqdir.

Ma'rifatchilar va sentimentalistlar o'rtasida ma'lum bir yaqinlik bor edi. Biroq, bunday emas edi. Ma'rifatchilar, shuningdek, sentimentalistlarni klassitsistlar singari "o'ziga xos sezgirlik", "yolg'on rahm-shafqat", "muhabbat nola", "ehtirosli nido" bilan qoralaydilar.

Sentimentalistlar haddan tashqari (zamonaviy nuqtai nazardan) melankoli va sezgir bo'lishiga qaramay, insonning shaxsiyatiga, uning fe'l-atvoriga samimiy qiziqish bildiradilar. Ular oddiy, sodda odamga, uning ichki dunyosiga qiziqishni boshlaydilar. Yangi qahramon paydo bo'ladi - haqiqiy odam, boshqalarga qiziq. Va u bilan birga, kundalik, kundalik hayot badiiy asarlar sahifalariga keladi. Aynan Karamzin ushbu mavzuni ochishga birinchi bo'lib harakat qildi. Uning "Bizning zamonamizning ritsari" romani ana shunday qahramonlar galereyasini ochadi. Klassitsizm XVIII asrning 30-yillarida rus adabiyotiga kirib keldi, 50-60yillarda esa eng gullab yashnagan davri sifatida eslanadi.XIX asrga kelib esa bu yo’nalish adabiyot uchun o’z ahamiyatini yo’qota boshladi.Davrning ilg’or fikrlarini va kurashchan g’oyalarini ifoda etish uchun bu yo’nalish imkoniyatlari yetmay qoldi.Klassitsizmning o’rnini sentimentalizm egalladi.Biroz vaqtdan so’ng pafosga boy romantizm yo’nalishi yetakchilikni qo’lga kiritdi.

Romantik so'zlar asosan kayfiyat so'zlari. Romantiklar qo'pol kundalik hayotni inkor etadilar, ular shaxsning ruhiy-emotsional tabiati, uning noaniq idealning sirli cheksizligiga intilishi bilan qiziqishadi. Romantiklarning haqiqatni badiiy idrok etishdagi yangiliklari ma'rifiy estetikaning asosiy g'oyalari, san'at tabiatga taqlid qilish degan fikrga ega bo'lgan polemikadan iborat edi. Romantiklar san'atning transformatsion roli tezisini himoya qildilar. Romantik shoir o'zini yangi dunyosini yaratayotgan yaratuvchi deb o'ylaydi, chunki eski turmush tarzi unga mos kelmaydi. Eritilmagan qarama-qarshiliklarga to'la haqiqat romantiklar tomonidan qattiq tanqid qilindi. Hissiy hayajon olamini shoirlar sirli va sirli deb bilishadi, go'zallar g'oyasi, axloqiy va axloqiy uyg'unlikni ifoda etadilar.

Rossiyada romantizm aniq milliy o'ziga xoslik kasb etmoqda. A. S. Pushkin va M. Yu Lermontovlarning romantik she'rlari va she'rlarini, N. V. Gogolning dastlabki asarlarini eslang.

Rossiyadagi romantizm nafaqat yangi adabiy yo'nalish. Romantik yozuvchilar nafaqat asarlar yaratadilar, balki ular o'zlarining biografiyalarining "yaratuvchilari" bo'lib, ular oxir-oqibat ularning "axloqiy tarixi" ga aylanadi. Kelajakda rus madaniyatida san'at va o'z-o'zini tarbiyalash, rassomning turmush tarzi va uning ijodi o'rtasidagi uzviy bog'liqlik g'oyasi yanada mustahkamlanib, yanada mustahkamlanadi. Gogol bu haqda o'zining "Portret" romantik hikoyasi sahifalarida aks ettiradi.

O'rta avlodga kelsak, unda Pushkin Evgeniy Abramovich Baratinskiyni (Boratynskiy) (1800-1844) boshqalardan ustun qo'ygan. U o'z asarini "fikr she'riyati" deb atagan. Bu falsafiy lirikalar. Baratinskiy she'rlarining qahramoni hayotdan hafsalasi pir bo'lib, unda bema'ni azoblar zanjirini ko'radi va hatto sevgi najotga aylanmaydi.

Pushkinning litsey do'sti Delvig "rus ruhida" qo'shiqlari bilan mashhurlikka erishdi (uning A. Alyabiyev musiqasida "Bulbul" romantikasi keng tanilgan). Yazykov o'zi yaratgan talaba - quvnoq va erkin fikrlovchi, o'ziga xos rus vagantining obrazi bilan tanildi.

XIX asrga kelib esa bu yo’nalish adabiyot uchun o’z ahamiyatini yo’qota boshladi.Davrning ilg’or fikrlarini va kurashchan g’oyalarini ifoda etish uchun bu yo’nalish imkoniyatlari yetmay qoldi.Klassitsizmning o’rnini sentimentalizm egalladi.Biroz vaqtdan so’ng pafosga boy romantizm yo’nalishi yetakchilikni qo’lga kiritdi.Real hayotiy voqea va jarayonlarga isyon sifatida maydonga kelgan romantizm yo’nalishining otasi sifatida V.A.Jukovskiyni eslamay ilojimiz yo’q. Shoirning she’riyati klassitsizmning ulug’vor tantanavorligiga zarba berdi. Shoir romantik balladalarida rus xalqining tarixini aks ettirdi.Garchi bu yo’nalish asoschisi sifatida Jukovskiy tilga olinsada,shoirning shogirdi va do’sti bo’lgan bu yo’nalishning mahsuldor ijodkori A.S.Pushkindir.Pushkinning “Ruslan va Lyudmila” dostoni yozilganida asarni o’qib hayajonga tushgan V.A.Jukovskiy “G’olib shogirdiga mag’lub ustozidan” deb yozilgan portretini sovg’a qiladi.

Isteʼdodli rus shoiri, dramaturg, noshir va publitsist Ivan Andreevich Krilov rus adabiyoti tarixidan asosan mashhur masalnavis sifatida oʻrin olgan. Uning ijodiy merosini 9 kitobdan joy olgan tragediya va komediyalar, 230 dan ortiq masal tashkil etadi.