O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Sport turini tanlab olishni fiziologik va genetik asoslari 
Aholini  jismoniy  tarbiyalash  tadbirlari  orasida  sport    turiga  tanlab  olish  va 
sportga mo’jallash muhim ahamiyatga ega. Bu tadbirlar bir- birlaridan keskin farq 
qiladi. Sportga mo’ljallashda odamning tug’ma imkoniyatlari o’rganilib, ularga mos 
jismoniy  mashqlar  va  sport  turi    tanlanadi.  Sport  turini  tanlab  olishda  yetakchi 
sportchilarning musobaqa faoliyati modeli tavsiflanib, shunga mos keladigan tug’ma 
va  hayot  davomida  rivojlangan  morfofunktsional  ko’rsatkichlariga  ega  nomzod 
tanlab  olinadi. 
Odamning  individual  xususiyatlarini  pedogogik,  psixologik  va  sotsialogik 
usullar  yordamida  o’rganishda  genetik  va  morfofunktsional  usullardan 
foydalaniladi,  ular  orqali  odamni  tug’ma  imkoniyatlari  va  hayot  davomida 
orttirilgan individual xususiyatlari o’rganilib, uning qobiliyatlari aniqlanadi. 
Olinayotgan  tavsifnomalar  sportchini  tayyorlashning  turli  davrlarida  har  xil 
bo’lishi kerak, chunki sportga tanlab olish ko’p pog’anali jarayon hisoblanib, ko’p 
yillik  chiniqish  davomida  odam  organizmiga  qo’yiladigan  talablarning  o’zgarib 
borishini ifodalashi kerak. 

---

Bunda  organizmning  o’lchash  vaqtdagi  ko’rsatkichlari  bilan  birga,    boshqa 
parametrlarini ham hisobga olinadi: 
        -  yuklama  ta’siriga  sportchi  organizmining  individual  javob  reaktsiyasini 
dinamikasi; 
        -turli  jismoniy  sifatlarni  rivojlantiruvchi  mashqlarning    ta’sirining 
samaradorligi yuqori bo’ladigan yosh davrlari; 
        -ma’lum yo’nalishdagi jismoniy mashqlarga individual adaptatsiyaning tipi; 
        -organizmning funktsional zahiralarini ishga solish tezligi va quvvati; 
        -kompleks  sport  faoliyatining  barchasiga  qisqa  va  uzoq  muddatli 
adaptatsiyaning ko’rinishining izchilligi va yorqinligi. 
Hozirgi zamon tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, sportga noto’g’ri ixtisoslashish 
va  musobaqada  o’ziga  mos  kelmaydigan  yo’nalishda  harakatlanish,  sport 
mahoratining  ortishini  sekinlashtiradi  va  sport  natijalari  ko’tarish  darajasini 
chegaralaydi hamda sportchi salomatligiga xavf soluvchi omil hisoblanadi. 
Oxirgi  yillarda  odam  organizmining  a’zolari,  funktsiyalarini  va    jismoniy 
sifatlarini  rivojlantirishga  irsiyatning  ta’siri  borligi  aniqlanmoqda.  CHiniqish 
mashg’ulotlarini  tashkil  qilish  va  sportga  tanlab  olishda  bu  ma’lumotlarning 
ahamiyati tobora ortib bormoqda. 
Irsiyat  -  tirik  organizmlarning  belgilarini  avloddan-avlodga  o’tkazish 
qobiliyati  hisoblanadi.  O’zgaruvchanlik  individual  rivojlanish  davomida  irsiy 
belgilarning o’zgartirish qobiliyati hisoblanadi. Irsiy belgilar to’plami genotip deb 
ataladi.  Organizmning  barcha  belgilari  fenotipni  hosil  qiladi.  Fenotip  irsiy 
belgilarning  tashqi  muhitni  ma’lum  sharoitida  ko’rinishiga  bog’liq  bo’ladi. 
SHunday qilib, fenotip deganda genotip va unga muhit ta’siri tushuniladi. 
Odam  irsiyatini  o’rganishning  bir  qator  qiyinchiliklari  mavjud.  Odamlarni 
talabga  ko’ra  chatishtirish,  eksperimental  mutatsiya  olish,  individual  rivojlanish 
davomida muhit sharoitlarini qattiq nazoratga olish mumkin emas. Statistik usuldan 
foydalanishga  avlodlarning  ozligi,  jinsiy  yetilish  davrining  uzoqligi,  uzoqroq 
qarindoshlari va ularning morfofunktsional ko’rsatkichlari xaqida ma’lumotlarning 
kamligi qarshilik qiladi. Odamning irsiy belgilarini juda ko’pligi va ko’p miqdorda 
bog’langan  genlarning  borligi  irsiyatni  ta’sirini  aniq  tahlil  qilishga  qiyinchilik 
tug’diradi.