O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

2. Fanning vazifasi, tarixi, metodlari 
Jismoniy madaniyat va sport bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashda jismoniy 
mashqlar  fiziologiyasi  fani  uchta  guruh  o’quv  va  ilmiy  yo’nalish  fanlari  bilan 
aloqada bo’ladi. 
Birinchi guruhni fundamental fanlar tashkil qiladi. Bunday fanlarga biologiya, 
odam fiziologiyasi, fizika va kimyo kiradi. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi ularning 
nazariy va amaliy yutuqlariga tayanib sportchi organizmiga chiniqish va musobaqa 
mashg’ulotlari vaqtida muhit omillarining ta’sirini o’rganadi. 
Ikkinchi guruhga o’quv va ilmiy yo’nalishda jismoniy mashqlar fiziologiyasi 
bilan o’zaro aloqada bo’ladigan fanlar kiradi. Bunday fanlarga odam anatomiyasi, 
biokimyo, biomexanika, gigiena va psixologiyani kiritish mumkin. 
Uchinchi  guruh  fanlar  bilan  jismoniy  mashqlar  fiziologiyasining  aloqasi 
shundaki,  ular  uning  ilmiy  yutuqlari  va  o’rganish  usullaridan  o’z  maqsadlarini 
amalga  oshirish  uchun  foydalanadi.  Bu  guruhga  jismoniy  tarbiya  nazariyasi  va 
uslubiyoti, pedagogika, sport pedagogikasi, sport tibbiyoti va davolovchi jismoniy 
madaniyat fanlari kiradi. 
Jismoniy 
mashqlar 
fiziologiyasining 
asosiy 
maqsadlaridan 
biri 
sportchilarning  yuqori  sport  ko’rsatkichlariga  erishishi  va  salomatligini  saqlashga 

---

yo’naltirilgan, ilmiy asoslangan tadbirlarni ishlab chiqish va joriy qilishdir. Ko’rinib 
turibdiki,  jismoniy  mashqlar  fiziologiyasi  fani  amaliy  va  asosan  kasalliklarning 
oldini  olish  fani  hisoblanadi.  Odam  organizmining  zahiraviy  imkoniyatlarini 
o’rganish  va  hisobga  olish  orqali  mehnat  qobiliyatchanligini  orttirish  yo’llarini 
aniqlash,  qayta  tiklanish  jarayonlarini  tezlatish,  o’ta  charchash  va  kasalliklarning 
kelib  chiqishining  oldini  olish  chora  tadbirlarini-yaratish  jismoniy  mashqlar 
fiziologiyasining vazifalariga kiradi. 
Jismoniy  mashqlar  fiziologiyasining  boshqa  fanlardan  farqi  uni  o’rganish 
faqat odamlarda o’tkaziladi. SHu sababli jismoniy mashqlar fiziologiyasida umumiy 
fiziologiyani  ayrim  klassik  usullardan  foydalanishning  imkoniyati  yo’q.  Biroq, 
ayrim aniqlashtiruvchi tajribalarni hayvonlarda qo’riladi. 
SHuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  jismoniy  mashqlar  fiziologiyasi  
organizmning  funktsional  holatlarini  o’zoro  taqqoslagan  holda  o’rganadi.  Ya’ni 
kuzatuvlar  harakat  faolligi  boshlangungacha,  faollik  davrida  va  faollikdan  keyin 
amalga oshiriladi. Bu albatta kuzatish uchun bir qator qiyinchiliklarni yaratadi. SHu 
sababli harakat faolligini me’yorlashtirish uchun mahsus yuklama testlari yaratilgan. 
Ular  yordamida  odam  organizmini  jismoniy  faolligini  turli  davrlarida  organizm 
funktsiyalarini  yozib  olish  mumkin.  SHu  maqsadda veloerogometr,  tredban,  step-
test va funktsiyalarni masofadan turib yozib oluvchi asboblardan foydalanadi. 
Jismoniy  mashqlar  fiziologiyasi  jismoniy  madaniyat  nazariyasi  fani  uchun 
muhim ahamiyatga ega. Sportchilarning yuqori sport ko’rsatkichlarini egallashi va 
sog’ligini saqlashda murabbiy va o’qituvchilar jismoniy mashqlar fiziologiyasidan 
egallagan  fundamental  bilimlaridan  foydalanadilar.  CHiniqish  va  musobaqa 
mashg’ulotlari  davomida  sportchi  organizmda  kechadigan  fiziologik  jarayonlarni 
yaxshi bilgan murabiy va o’qituvchigina mashg’ulotlarni ilmiy asosda tashkil qilib, 
o’z  fikrlarini  asoslab,  o’ta  chiniqqanlikning  oldini  olish  orqali  sportchilarning 
salomatligiga  putur  yetishiga  yo’l  qo’ymaydi.    Yuqoridagilardan  kelib  chiqib 
jismoniy mashqlar fiziologiyasi fani ikkita asosiy muammoni yechadi: 
           1.Jismoniy  mashqlar  yordamida  odamning    salomatligini  mustahkamlash 
qonuniyatlarini  fiziologik  asoslash  hisoblanadi.  Tashqi  muhit  turli  noqulay 
sharoitlariga  organizmning  chidamliligini  ortirish,  mehnat  qobiliyatchanligini 
saqlash va tiklash, erta charchashga qarshi turish va psixoemotsional zo’riqishlarni 
korrektsiyalashni  jismoniy  mashqlar  orqali  amalga  oshiriladi.  Jismoniy  mashqlar 
fiziologiyasi bu vazifalarni ommaviy  jismoniy tarbiya shaklida yechadi. 
           2.Sportda  ayniqsa,  katta  sportda  yuqori  sport  natijalariga  erishishni 
ta’minlovchi tadbirlarni fiziologik asoslash.  
          Ushbu  ikkala  muammolar  o’zaro  bir-birlariga  to’laligicha  mos  kelmaydi, 
chunki yuqori sport natijalariga erishish uchun qo’llaniladigan jismoniy yuklamalar 
organizmni  tashqi  muhitning  noqulay  omillariga  qarshi  turish  qobiliyatini 
pasaytirishi  sportchilarni  salomatligini    yomonlanishi  va  xattoki  kasalliklarning 
kelib  chiqishiga  sabab  bo’lishi  mumkin.  SHu  sababli  birinchi  va  ikkinchi 
muammolarni alohida-alohida hal qilgan ma’qul. 
Biomexanika o’rganish vazifasi harakat turlari, ularga ta’sir etuvchi kuchlar, 
bu kuchlarning kelib chiqishi va bir-biriga bog’lanishlari kiradi. Umumiy masalalar 
va  xususiy  masalalarga  bo’linadi.  Biomexanika,  akademik  Uxtomskiy  A.A. 

---

aytishiga  qaraganda  harakat  natijasida  hosil  bo’lgan  mexanik  energiya  ish 
faoliyatida  qo’llanish  to’g’risida  ma’lumot  beradi.  Harakat  qonunlarni  bilgandan, 
o’rgangandan  keyin,  ularni  keltiruvchi  kuchlarni  bilish  mumkin,  harakatning 
natijasini va foydali yoki zararli ekanligini aniqlash mumkin. 
Odamning harakat faoliyati davomida ko’p vazifalar bajariladi. Bitta vazifani 
bajarish uchun ba’zan bir necha variantlar yoki usullar qo’llaniladi. SHuning uchun  
odamning harakatini o’rgangan vaqtida ish harakatining bajarish usuli o’rganiladi. 
Buni  o’rganish  uchun  harakatning  shakli,  xarakteristikasi  va  kelib  chiqish 
mexanizmi  o’rganilishi  kerak.  Bundan  tashqari  harakatning  vazifasi,  shu  harakat 
davomidagi sharoitni o’rganish katta ahamiyatga ega. Faqat shundagina harakatning 
natijasini va tashqi sharoitning o’zgarishini ta’sirini aniqlash mumkin. 
Harakatga ta’sir etuvchi sharoit yoki muxit tashqi va ichkiga bo’linadi.  
Tashqaridan harakatga ta’sir etuvchi faktorlar – bu sportchining atrofidagi bor 
narsadir. Masalan, turli fizik ob’ektlar (snaryad, yuguradigan dorojka – yo’l va h.k.) 
va atrofdagi shaxslar (sportchilar, trenerlar, sudьyalar, raqiblari va h.k.). 
Ichdan  ta’sir etuvchi  faktorlarga  –  sportchining tayyorligi, uning  mehnatga 
layoqatligi,  organizmning    sportchining  oldiga  qo’yilgan  vazifani  bajarish  uchun  
tayyorligi kiradi. 
Biomexanika nazariyasi 3 ta katta muammodan iborat. 
1. Biomexanika sistemalarning tuzilishi, rivojlanishi va xossalarini o’rganish. 
2. Harakat faoliyatini effektivligini, taraqqiyotini o’rganish. 
3. Harakatning xosil bo’lish va yaxshilash qonuniyatlarni o’rganish. 
Biomexanika metodi. Biomexanika nazariyasida odamning harakat faoliyati 
ko’p  qismlardan  tuzilgan  murakkab  sistema  deb  ko’riladi.  Buni  o’rganish  uchun 
analiz  va  sintez  bilan  foydalaniladi.  Harakatni  o’rganish  uchun  turli  asboblar 
qo’llaniladi.  Ularni  yordamida  harakatga  doir  turli  xarakteristikalarni  o’rganish 
mumkin (masalan, traektoriya, tezlik, tezlanish va boshqalar). 
Bu  o’lchovlar  turli  harakatlarni  bir-biridan  farqi  va  o’xshashligini  aniqlash 
uchun yordam beradi va harakatning tuzilishi, qanday qismlardan iborat ekanligini 
ko’rsatadi. Bunga sistemali analiz deyiladi. 
Biomexanika qonunlarni o’rganishda anatomiya va fiziologiyaning ahamiyati 
katta. 
Anatomiyani  (masalan  “Dinamik  anatomiya  qismi”)  harakat  to’g’risidagi 
ma’lumotlar  qiziqtiradi.  Bu  ma’lumotlar  tananing  tuzilishi  va  shaklini  chuqur 
o’rganishda  foydalaniladi.  Demak,  anatomiya  faqat  morfologiya,  ya’ni  tuzilishni 
o’rganadi. SHu bilan dinamik anatomiya biomexanikadan farq qiladi. 
Fiziologiyada  ham  harakat  to’g’risidagi  xususiy  bilimlardan  qo’llaniladi, 
lekin  fiziologiyani  shu  harakatlarning  fiziologik  qonuniyatlari  qiziqtiradi.  Uning 
vazifasiga  konkret  harakatning  kelib  chiqishi,  uning  natijasi  o’rganilmaydi. 
SHunday  qilib  na  anatomiya,  na  fiziologiya  harakat  to’g’risida  kerakli  ma’lumot 
berganiga qaramasdan harakat bajarish haqida konkret ma’lumot bermaydi.